Os nemetóns; santuarios, druídas e trebas celtas na Gallaecia

June 19, 2011, 1:44 pm

≫ Next: Primeiras novas do Santuario castrexo de Armea

≪ Previous: Estamos en mans de delincuentes

Nemetón, palabra céltica que significa santuario, bosque sagrado(1) . Ben se sabe que a relixión céltica non precisaba de pétreos templos nin de estatuas para gañar os favores dos deuses, na natureza invocaban as súas divindades, e os bosques sagrados en lugares estratéxicos era a norma xeral en tódalas tribos ou trebas. Estes lugares sagrados derivaron en moitos casos en poboados de certa importancia, ou deron o seu nome ás tribos do contorno.

En irlandés antigo existe a palabra nemed, co mesmo significado de santuario, mais tamén 'nobre, persoa con priviléxios'. Nemed era tamén o líder dos segundos invasores de Irlanda que loitaron contra os Fomores, como recolle o Libro das Invasións irlandés (a lenda de Breogán está incluída neste libro), Nemed (igual que tódolos invasores de Irlanda, excepto os Tuatha de Danann ) proviña de Hispania (Galicia, se entende), do País dos Mortos segundo a interpretación de D´Arbois de Jubainville na súa obra O ciclo mitolóxico irlandés.

Drunemeton (santuario dos cabalos ou gran santuario) era o lugar de reunión do pobo celta dos gálatas no centro de Asia Menor(2) . A deusa Nemetona ou as Matres Nemetiales, topónimos coma Augustonemeton na Galia e Medionemeton ao norte de Britania(3) , son algúns exemplos das pegadas dos bosques sagrados nos pobos celtas.

Monte Neme ao lonxe Baldaio

Na vella Gallaecia temos unha sólida constancia destes nemetóns e a súa evolución, a historia romana e a arqueoloxía amosan a súa existencia;

- Na zona de Trives, Ptolomeo (xeógrafo grego do s. II) localiza o poboado Nemobriga.

- V(icus) Nemetobrica, inscrición en pedra atopada en Codosedo, Sarreaus(Ourense) preto de Vilar de Barrio, esta ara ten unha correspondencia case exacta coa información de Ptolomeo.

- Nemocelo inscripción atopada nunha ara de Chaves (Portugal)

- Deo Domeno Cusu Nemedeco, inscrición atopada en San Tirso de Burgâes, distrito de Porto (Portugal). Sería polo tanto un santuario do deus Coso(4) .

- Ptolomeo fálanos do grupo étnico dos Nemetates no noroeste da Tarraconense (5)

Hoxe en día, logo de máis de dous mil anos, os lugares que nos indican algunha relación cos nemetóns galegos amósanse na toponimia, nas lendas e nas tradicións da nosa terra. A cristianización de santuarios rurais por santos e santas de diferentes nomes son innumerables, busquemos os que amosan a raizNeme e o seu entorno:

Nas terras da Costa da Morte, no territorio medieval de Nemancos e Célticos., localizamos San Tomé de Nemeño ( Ponteceso) onde se atopa o castro de maior dimensión da comarca, a dous quilómetros cara o noroeste San Xián de Brantuas a un quilómetro de San Xián no alto do Monte do Faro atópase a capela e fonte da Nosa Sra do Faro, preto de alí ao sur de Corme atópase a Illa da Estrela, onde había dous círculos líticos (cromlech). Preto de Corme en Gondomil temos a famosa Pedra da Serpe cristianizada cun cruceiro. Máis ao norte, a capela de San Hadrián coa súa fonte de augas curativas, ao pe do Monte de Beo (beo, de vivo en lingua céltica) onde se atopa o castro Bico do Castro, a lenda di que San Hadrián fendeu na rocha a Serpe de San Hadrián cando ía cruzar cara as Illas Sisargas(6) .

San Hadrián

Preto de Buño, no concello de Malpica, temos o Monte de Neme, dende onde hai unhas excelentes vistas panorámicas sobre a comarca, na súa aba norte atopábase a Eira das Meigas ou Circo de Xogos, un cromlech, remodelado hai pouco por un veciño, onde, segundo a tradición popular, a noite de San Xoán xuntábanse as bruxas para argallar os seus enredos contra os veciños, tamén existía a capela e fonte santa de Santa Cristina (7). Este monte foi castigado duramente pola súa riqueza mineral; estaño, wolframio e agora grava foron as explotacións mineiras que soportou e soporta o ancestral bosque sagrado de Neme, seguramente, dende a prehistoria. Aprobada, o ano pasado, a instalación dun parque eólico na súa cima, o Monte Neme parece condenado a sufrir un castigo divino e humano.

A parroquia de Leis de Nemancos entre Muxía e Camariñas. Este lugar refírese á comarca medieval de Nemancos.

San Cristovo de Nemiña (Muxía), coa súa praia rodeada de natureza, recórdanos o que André Pena na súa obra, San Andrés de Teixido, apunta sobre outro San Cristovo, o das Serpes de Brión (Ferrol); coma posiblemente outro dos lares viales galegos, tiña a piadosa tarea de socorrer persoalmente re¬colléndoas, unha a unha, da area, e subíndoas as súas costas, ás almas que chegando tarde ao peirao cha¬mado “Areas do Paradiso” no seu santuario de Ferrol perdían o barco para o“Alén”, o “Máis Alá”.

Sisargas e San Hadrián dende a Eira das Meigas no Monte Neme

Cara o este; o Territorio Nemitos era o antigo nome da comarca entre os rios Mero e Mandeo por terras de Betanzos, o territorio altomedieval Nendos , non parece nada descabellado identificar o medieval Territorio Nemitos co territorio da treba dos Nemetates dos que nos falaba Ptolomeo.

Santa Cristina de Nemenzo no lugar da Pedra , no concello de Santiago de Compostela, coma en Monte Neme, quizais cristianizaría un nemetón.

I e que hai que botarlle unha ollada ao censo de Agripa e decatámonos que toda esta zona era habitada polos pobos célticos Supertamarcos e Praestamarcos, estes pobos estaban formados por diferentes trebas dando algunha delas nome ás comarcas que habitaban ata o medievo; Nemitos, Nemancos, Célticos,...

Establecidos enriba e debaixo do río Tambre a súa pegada céltica é indubidable, dende a toponimia ata a arqueoloxía (cinco estelas de celticos supertamarcos) deixaron constancia da súa cultura celta.

Se había nemetóns e os seus usuarios eran célticos alguén tiña que dirixir as ofrendas e ritos divinos. Na Galia, en Irlanda e en Britania está documentado a existencia dos druídas, os sacerdotes das tribos celtas. Pois ben, hai pouco no veciño blog Fror na Area, falábannos de tres incripcións (atopadas en Vigo, Guimaraes e Braga) que se refiren, moi posiblemente a druídas, na de Guimaraes reza o seguinte; DEO D/URBED/ICO, o deus dos druídas, sería a súa traducción. Magulan en Arzúa quizais responda á existencia dun mago (así chamaban os romanos aos druidas) na terra cha da parroquia de Lema.
Mais, na mitoloxía irlandesa atopamos o elo que une os nemetóns da Gallaecia coa nosa veciña Irlanda. H. D´Arbois de Jubainville fai un exhaustivo estudio sobre o Lebar Gabala, Libro das Invasións ou das Conquistas, onde esmiúza os principios fundamentais da mitoloxía céltica. D´Arbois insiste ao longo da súa obra sobre a confusión ocasionada polos cristiáns irlandeses entre Hispania e Bretaña (sobre todo Hispania) co País dos Mortos ao transcribir a mitoloxía céltica(8) . Ao seu entender, que os cristiáns irlandeses citen a Hispania coma o país de orixe das razas invasoras de Irlanda; a de Partolón, a de Nemed (que regresa a Hispania) e a de Mile (neto de Breogán) é unha cristianización do que a mitoloxía céltica chamaría o País dos Mortos.

Eburia dos célticos supertamarc

Pois ben, D´Arbois, ten moita razón en insistir sobre o País dos Mortos, mais, pese ao seu encomiable traballo, os medios para a investigación a principios do século XX son limitados, polo que esqueceu colocar a lupa sobre a nosa Galicia e isto levouno a cometer erros coma identificar Braganza coa ancestral Brigantia (hoxe, sen ningunha dúbida; A Coruña), ou descoñecer que na nosa terra temos unha costa chamada dende séculos Costa da Morte, uns antigos Territorio Nemitos (o ancestral territorio dos nemetates?), Nemancos ou Célticos e unha cultura ancestral arredor da morte.

Efectivamente a mitoloxía refírese ao País dos Mortos e, coma na Bretaña, sería un dos nomes co que a Gallaecia sería coñecida na antigüidade entre os pobos célticos, ese país que os romanos de Xuño Bruto non se atrevían a pisar, xa que ao cruzar o río Limia quedarían desmemoriados ou zombies, era o país que ofrecía a visión do deus solar deitándose no océano, o país onde os mortos embarcábanse cara o paraíso.

A Gallaecia era o país do Fin da Terra; o País dos Mortos.

A costa galega era a última estación cara o Máis Alá. Dende o Aloia, dende Castro de Donón (Cangas), Moraime (Muxía), Nemiña, Brigántium, Brión (Ferrol), dende Teixido, Trebo (Cariño),.. as tribos castrexas adorarían ao deus dos camiños, o deus que chamaban Bero, Breo,Brea, Brenus, Bregón, Breogán ou Bran, o deus encargado de conducir aos vivos polo bo camiño e aos mortos ao bo porto das Illas Marabillosas.

É por iso que, non esquezan; a San André de Teixido vai de morto o que non foi de vivo.

Ata sempre e bo proveito, anosahistoria1@gmail.com

(1)Vid. HOLDER, Altceltischer, II, 712. Vid. 2. III. 21, s.u. Nemetobriga.

(2)Pax. 52 A Galicia Celta

(3)Pax. 50 A Galicia Celta

(4)Pax. 50 A Galicia Celta

(5)Pax. 242-243. La Península Ibérica en la Geografía de C. Ptolomeo.
(6)Pax. 151 A Comarca de Bergantiños

(7)Pax. 159 A Comarca de Bergantiños

(8)Pax.81-83 e pax. 151. El ciclo mitológico irlandés y la mitología céltica

Bibliografía

FERNÁNDEZ CARRERA, X. A Comarca de Bergantiños. Concello de Carballo, A Coruña, 2001.

BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta. Edicións Lóstrego, Noia, 2007.

H. D´ARBOIS DE JUBAINVILLE. El ciclo Mitológico Irlandés y la Mitología Céltica, Edicomunicación S.A.. Barcelona, 1986

GARCÍA ALONSO, J.L. . La Península Ibérica en la Geografía de Claudio Ptolomeo. Universidad del País Vasco, Gasteiz, 2003.

GREEN, MIRANDA JANE. Mitos celtas.Ediciones Akal, Madrid, 2001

PENA GRAÑA, ANDRÉ.Las Trebas, "tribus" celtas de Gallaecia y su constitución política: estudios de la Edad del hierro en el Noroeste penínsular. Revista Gallaecia nº 25, Santiago, 2006

↧

Primeiras novas do Santuario castrexo de Armea

July 28, 2011, 3:17 am

≫ Next: Cabezas cortadas a tradición continúa 2. A cabeza de Buazo

≪ Previous: Os nemetóns; santuarios, druídas e trebas celtas na Gallaecia

O arqueólogo Adolfo Fernández dirixe a excavación do Monte do Señoriño

As escavacións arqueolóxicas no Santuario castrexo de Armea (Allariz), (descuberto polo veciño de Armea, Manuel Losada) realizadas polo equipo do Laboratorio de Arqueoloxía da Universidade de Vigo baixo o patrocinio do Concello de Allariz, vai dando os seus abraiantes froitos. Manuel Gago no seu Capítulo Cero (por certo, seguide a historia do ouro dos mouros, fascinante..) fainos un detallado resumo do achado.
Sen dúbida estamos ante un novo tempo para o estudio da cultura castrexa.

↧

Cabezas cortadas a tradición continúa 2. A cabeza de Buazo

October 26, 2011, 3:04 am

≫ Next: Pan, Idioma e Música

≪ Previous: Primeiras novas do Santuario castrexo de Armea

Cabeza cortada Entremont

Non deixaremos de recordar aquilo que no século VI, o Papa Gregorio Magno recomendaba: "Non suprimades os festíns que celebran aquelas xentes nos sacrificios que ofrecen ós seus deuses;trasladalos ó día das festas dos santos mártires, co fin de que , conservando algunhas groserías , alegrías da idolatría, se predispoñan máis doadamente a gustar das ledicias espirituais da fe cristiá ."

E claro a Igrexa houbo de comulgar con festíns e costumes ben pagás. As igrexas do románico e sobre todo as rurais acolleron estraños símbolos e rarezas esculpidas na pedra dos seus tímpanos e portas. Entre estas rarezas atopamos as chamadas cabezas cortadas.

Xa falamos noutra ocasión dos poderes máxicosque para os pobos celtas posuían as cabezas cortadas. Sobre todo outorgaban protección aos fogares e familias.

Posidonio (135-51 a.C.) ,que pateou a Galia a base de ben, dicía que aquelas cabezas humanas penduradas das portas nas aldeas chegaran a facérselle familiares. Cravalas caliveras nas portas das casas coma se foran trofeos era unha costume estendida por toda a Galia. Diodoro de Sicilia (s. I a. C.) refire que os galos «cortan a cabeza aos inimigos caídos e a suxeitan ao pescozo dos seus cabalos (…). Silio Itálico (25-101 d. C. ) di que os galos consagraban nos templos a cabeza cortada do xefe inimigo. Estrabon (64 a.C- 24 d. C.) fala deste rito utilizado polos druídas” .

Esas cabezas logo converteríanse en cabezas de pedra e enmoitas aldeas incrústanse nos muros defensivos dos castros ( cabezas deArmea, Ourense) , co tempo as caliveras e as cabazas iluminadas tomaron o relevo.

Asemade os deuses dos camiños, son representados por cabezas de pedra de tres ou catro caras (o chamado Hermes de Pontedeume).

Decapitados Entremont

A idea dun culto da cabeza cortada entre os celtas comeza a prosperar coa aparición de dous famosos templos descubertos no sur da Galia, Roquepertuse e Entremont . Neste último atopáronse vinte cranios na zona do santuario, que quizais formaron parte de ofrendas votivas de algún tipo. Estes cranios decorados crese que foron usados polos druídas para as súas libacións rituais.l

Estes tipos de costume era norma común nos pobos célticos.

Coa chegada da Idade Media este estraño rito continua latindo en diferentes manifestacións;

Alain Desgris falando das cabezas cortadas incide nasfiguram baffometi (a figura de Bafomet) que saen a relucir nos procesos contra os templarios. No 11 e maio de 1307 a comisión ordena a Guillermo Pidoye, administrador dos bens do Temple que entregue tódalas reliquias templarias confiscadas. Pidoye e Guillermo de Gisors presentan unha cabeza. En realidade un busto oco de muller feito en prata dourada, que conten dous fragmentos de cabeza humana (envoltos en tea vermella), atopado na casa do Temple de París, baixo torturas algúns templarios relataron que era unha das once mil virxes mártires da Cristiandade, outros a pegada do papa Silvestre II.

Fala Alain Desgris da tese da cabeza relicario e a súa relación co Grial analizando os detalles que se observan na igrexa templaria de Anzeghem (Flandes belga), onde, en certas cerimonias, o oficiante mostra unha cabeza barbuda (Bafomet) de madeira que conten un fragmento do cráneo de San Xoan Bautista. As virtudes que se lle supoñían a esta cabeza gardan relación con outras decapitacións célebres (de Orfeo, do celta Bran o Bendito, de Cuchulainn, etc..), que sempre deron orixe a cultos nos que a cabeza ofrecía protección e era símbolo de resurrección[1].

Posible Baphomet

Na Historia Compostelana, escrita cara o 1140, nárrase a historia da reliquia da cabeza de Santiago o Maior ( realmente do Menor), atopada por revelación do Espírito Santo nunha igrexa de Xerusalén polo entón bispo de Coimbra, Mauricio (logo arcebispo de Braga e finalmente antipapa). Mauricio róubaa unha noite, e cando secretamente a transporta, un ermitán indícalle que coñece milagrosamente o roubo , pero que non se opón, porque “é oportuno que onde está o corpo do santo apóstolo , este tamén a cabeza”. Posteriormente esta reliquia , a través da raíña Urraca, chega a Compostela, onde a recibe solemnemente Xelmírez no 1116. O máis sorprendente deste episodio é que se fixera compatible coa insistencia dos textos composteláns no feito de que se atesoura en Santiago o corpo completo do apóstolo, coa súa cabeza (como recollerán incluso lendas tardías). É verdade que posteriormente acabarase por identificar a reliquia coma a cabeza de Santiago Alfeo.[2].

Dende o século XII co Arcebispado acadado por Diego Xelmírez para Compostela, a Catedral é o centro de celebración das festas relixiosas; Páscua, Pentecostés, Nadal, Corpus, e claro o Santiago Apóstolo, son festas mitradas ás que os capitulares da Catedral tiñan que asistir coas súas mellores galas ás procesións que saían da catedral. Nestas festas principais sacábase tamén en procesióna cabeza deSantiago (realmente Santiago Alfeo, o Menor, un dos doce apóstolos), coa que ata finais do século XIV tamén se recibían ás grandes persoeiros que se achegaban a Compostela.

Afonso VII, no 1127,(antes de lear con Xelmírez) foi recibido pola cabeza de Santiago Alfeo. Prohibiuse ese rito no ano 1385[3]. Mais, no século XV, esta cabeza de Santiago Alfeo tiña unha arca onde os peregrinos, chegados de tódolos lares, depositaban as súas ofrendas[4].

Cabeza de Santiago o Menor. Compostela

Berenguel de Landoira no 1322 encarga o relicario no que hoxe segue conservándose.

Tamén no Medievo aparecen en igrexas, e máis tarde en casas da nobreza, os chamados homes verdes;

Os green mandas Illas Británicas, le feuillou en Francia, blattqesicht en Alemaña, etc..adoita figurarse como unha cara cuberta de follas, as cales, correntemente, aínda que non sempre, saen da súa boca a partir de ramas ou caulículos. Atópanse en boa parte de Europa, pero de maneira especial nos países do arco atlántico, alí onde a cultura celta deixou unha pegada máis fonda[5].

Estes homes verdes aparecen nun incensario dun anxo na Porta de Praterías da Catedral de Santiago (s. XII), na igrexa do Hospital de Quiroga, Lugo; na igrexa de San Francisco de Betanzos (s. XIV); na de San Xulián de Ventosa en Agolada (s. XVI); na fachada da Casa da Parra (s. XVII) na Quintana dos Vivos en Compostela....

Trátase de asegurar a comunicación cun deus dador de vida, un deus que resucita ós mortos. ¿E cal é a imaxe dese deus? Pois parece evidente que é a dese home, esa cara, que vomita vida: ramas e follas pola boca[6].

Quizais os homes verdes sexan a evolución cristianizada dos deuses dos camiños, os deuses que comunicaban a vida coa morte e a morte coa vida.

Homes verdes na Casa da Parra. Compostela

Non cabe dúbida que a cabeza cortada seguiu conservando o seu prestixio máxico. E como vemos en Galicia os templos rurais ostentaron esas cabezas cortadas en pedra ou caliveras ata hoxe sen disimulo:

Nos Vaos (Ribeira de Piquin, Lugo) atopamos cinco cranios incrustados sen mandíbula na parede da igrexa a 3 metros do chan, coma se asistirán a misa. É do século XVII, construída sobre un asentamento castrexo.

En Santa Comba de Órrea (Riotorto, Lugo) na Serra de Meira, xusto enriba da pía bautismal atópase un cranio sen mandíbula mirando cara ao altar maior.

En Santa María de Conforto (A Pontenova, Lugo), con fonte curativa, o templo ten porta do Sol (sur), con reloxo solar, porta da lúa (norte), e porta principal ao oeste. Entrando pola porta do Sol, a man esquerda sobre unha pía bautismal un cranio, tamén carece de mandíbula inferior.

Na igrexa parroquial de San Xoán dos Vaos ata o último cuarto do século pasado, poñíase unha calivera sobre unha mesa situada no centro da nave maior durante a novena de Defuntos^{^[7]}.

A 20 quilómetros destas igrexas nas escavacións arqueolóxicas do castro asturiano de Chao Samartin en Grandas de Salime atopouse un cranio de muller xunta a porta de acceso ao recinto castrexo.^{^[8]}

Cabeza castrexa de San Pedro de Trasalba

En San Pedro de Trasalba (Amoeiro), no Medievo, territorio templario, temos a coñecida cabeza castrexa incrustada na parede da ábsida. Preto de alí, en San Xiao, as tres cabezas cortadas (cabezóns) en piares de pedra na casa das tías Casildas. En Rianxo, na ermida de San Pedro de Vilas temos tres cabezas cortadas na súa fachada (interesante artigo na Ilha de Orjais sobre esta capela). Nun muro do adro da igrexa de San Mamede do Castro (Silleda) atopamos outra cabeza castrexa(9)- foi roubada hai uns anos-, sobre esta igrexa dise que foi trasladada ata o seu emprazamento actual desde o castro debido a morte dun cura, segundo di a lenda, os asasinos foron os mouros do castro, razón pola que foi desprazada a igrexa do castro.

Na igrexa parroquial de Santa María de Buazo, no concello de Boimorto, enriba da porta principal orientada ao solpor, atopamos outra cabeza cortada en pedra, tamén dá a impresión de ser reutilizada. Non temos noticias da orixe desta cabeza, pola súa tipoloxía podería ser unha cabeza castrexa (moi preto da igrexa atópase o Castro das Medorras) ten a boca entreaberta, o seu ollo esquerdo recorda aos das cabezas de Armea, mais, non se aprecia nariz nin ollo dereito moi desgastados.

O que nos importa aquí é que é unha cabeza feita para incrustala na parede, a súa función é unha función de prominencia sobre a porta principal, parece estar concibida para a protección dos usuarios do templo. Hai que constar tamén que Buazo (Buazu) foi territorio pertencente aos monxes cistercienses de Sobrado.

En tódolos casos, excepto nos homes verdes (ao noso parecer unha resposta culta do cristianismo a uns ritos ferreamente espallados na cultura do pobo), as cabezas cortadas teñen unha localización destacada nos templos coma antes nos castros. Aquelas cabezas que protexían e metían respecto, co tempo convertéronse en cabazas e calacús que meten medo.

Máis nada, coidado co Ghalopín, feliz Samaín e ánimo que o San Martiño e o Magosto xa están aí.

Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com

BIBLIOGRAFÍA

LÓPEZ LOUREIRO, R. Samaín: A Festa das Caliveras. Ir Indo Edicións, Vigo, 2003

PÉREZ RODRÍGUEZ, F.J. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo Catedralicio (1110-1400). Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1996.

ALAIN DESGRIS. Misterios y revelaciones templarias, Carroggio Belacqva de Ediciones, Barcelona, 2003.

DÍAZ Y DÍAZ, M.C. De Santiago y de los Caminos de Santiago. Xunta de Galicia, Santiago, 1997.

ERIAS MARTÍNEZ, A. O home que vomita ramas… Anuario Brigantino nº32. Betanzos, 2009. http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2009PDF/2009%20INDICE.htm

ABRAIRA PÉREZ, M.A, La muerte de cara y la cara de la muerte….Revista Gallaecia nº24. Santiago, 2005.http://dialnet.unirioja.es/servlet/listaarticulos?tipo_busqueda=EJEMPLAR&revista_busqueda=611&clave_busqueda=117432

MARIÑO FERRO, X.R. Leyendas y Milagros del Camino de Santiago, Ellago Ediciones S.L., Vilaboa (Pontevedra), 2010.
CALO LOURIDO, F. A plástica da cultura castrexa galego portuguesa, Fundación Barrie de la Maza, Pontevedra, 1994.

ARIZAGA CASTRO, ÁLVARO R.1 - FÁBREGA ÁLVAREZ, PASTOR2, AYÁN VILA, XURXO M.2 - RODRÍGUEZ PAZ, ANXO3. A APROPIACIÓN SIMBÓLICA DA CULTURA MATERIAL CASTREXA NA PAISAXE CULTURAL DOS CHAO DE AMOEIRO (OURENSE,GALICIA)

CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS, LIII

N.º 119 enero-diciembre (2006), pp. 87-129http://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/view/4/14

http://www.entremont.culture.gouv.fr/en/index2.htm

http://ilhadeorjais.blogspot.com/2011/07/n-116-sao-pedro-de-vilas.html

[1] Pax. 129 e ss. Misterios y revelaciones templarias

[2] Pax. 73 -74. De Santiago y otros Caminos de Santiago

[3] Pax. 143. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo Catedralicio (1110-1400)

[4] Pax. 147. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo Catedralicio (1110-1400)

[5]Pax. 285. Anuario Brigantino 2009, nº32. Alfredo Erias Martínez. O home que vomita ramas..

[6]Pax. 288. Anuario Brigantino 2009, nº32. Alfredo Erias Martínez. O home que vomita ramas..

[7]Pax. 353 la muerte de cara y la cara de la muerte. Revista Gallaecia nº24

[8]Pax. 355 la muerte de cara y la cara de la muerte. Revista Gallaecia nº24

(9) Pax. 647. A Plástica da cultura castrexa

↧

Pan, Idioma e Música

November 11, 2011, 12:48 am

≫ Next: Magosto, festa herdeira do Sámonos galaico (Samaín)

≪ Previous: Cabezas cortadas a tradición continúa 2. A cabeza de Buazo

A Lingua sabe a Pan, extraordinario traballo da comunidade educativa do CEIP de Cea.

Unha aperta a tod@s.

↧

Magosto, festa herdeira do Sámonos galaico (Samaín)

November 12, 2011, 2:10 am

≫ Next: Bo Nadal

≪ Previous: Pan, Idioma e Música

Interesantísimo artigo de David Outeiro en; Desperta do teu sono sobre a orixe céltica da festa de Defuntos e o Magosto, en esencia a mesma.

Foto de Bruxo-fotobruxo.com

↧

Bo Nadal

December 16, 2011, 2:00 am

≫ Next: Xulián O Hospitalario, de Deus dos camiños a Santo dos peregrinos

≪ Previous: Magosto, festa herdeira do Sámonos galaico (Samaín)

Nestes tempos tan preocupantes rescatemos as orixes do noso Nadal.

Boas Festas e Feliz Aninovo.

↧

Xulián O Hospitalario, de Deus dos camiños a Santo dos peregrinos

February 2, 2012, 1:40 am

≫ Next: Santiago condutor de mortos e vivos, cristianizador á forza

≪ Previous: Bo Nadal

San Xiao de Trebo (foto cedida por Archeotenrreiro)

Xiao, Xián ou Xulián vén do latín, é un xentilicio da familia Iulia -á que pertencía Xulio Cesar- adicado a Xúpiter.

San Xiao O Hospitalario ou O Pobreé un deses santos enigmáticos moi venerados na Idade Media, dos que pouco ou nada pódese asegurar sobre a súa historia. En particular,é osanto patróndos peregrinos, carpinteiros, hostaleirosetraficantes. Os seusatributosson ofalcón, o bastónoua espada -o San Xiao de Trebo (Cariño), afeito aos novos tempos, cunha escopeta-.

Dende a divulgación da súa lenda nos séculos XI-XII, as súas aventuras tiveron diferentes versións (latinas, vulgares, en prosa, en verso..) na Lenda Dourada recóllense as primeiras novas escritas das súas andainas e Gustave Flaubert, no remate do século XIX, dálle un sonado pulo ao seu prestixio co conto titulado A Lenda de San Xulián O Hospitalario .

Porta románica de San Xulián de Samos

A falta de datos seguros sobre a época, lugar de nacemento do santo - que ás veces é considerado español (galego, dicimos nós), francés, belga ou italiano-, nin tampouco da antigüidade da súa lenda que quizais se remonte ao século VII (VI dicimos nós), fan de San Xiao un santo a mar de misterioso. Para máis inri, o seu nome está ausente dos martiroloxios, sacramentarios e breviarios.[1]Tal é a confusión sobre a súa santidade que a data nos santorais católicos festéxase no 9 de xaneiro, no 12 de febreiro.., mais en Galicia e Aragón é o 7 de xaneiro (en Trebo (Cariño) o derradeiro sábado de xaneiro cunha festa de Entroido).

O que si é seguro é que se trata dun santo que ao longo dos anos foise ligando estreitamente ás peregrinacións a Santiago de Compostela. A lenda a grandes trazos di así:

Xulián, mozo de nobre estirpe atopouse mentres cazaba un cervo con faciana humana que lle dixo antes morrer; Perséguesme para matarme, ti que matarás a teu pai e a túa nai, ante o temor de que se cumprise a premonición, Xulián marchou a Britania, alí xuntouse con Xervasio un rico comerciante, a quen lle vendeu o seu cabalo e roupas. Vestindo o hábito de peregrino comezou unha viaxe que o levou aSantiago de Compostela [2]. Mentres a Xervasio que fora a comerciar á cidade gobernada polos pais de Xulián, escapáraselle o cabalo que foi dar a casa dos pais de Xulián, estes informados do paradoiro do seu fillo na cidade galega tomaron a decisión de buscalo.

San Xulián de Pontecesures

Entre tanto, Xulián peregrinara a Terra Santa, onde se puxo ao servizo dos pobres nun hospital e, tras loitar contra os infieis ingresou na Orde dos Hospitalarios.

De regreso en Hispania volveu a loitar contra uns 30.000 turcos e invocando a axuda de Deus, en compañía de 400 homes, dirixiuse armado só cun bastón contra os turcos derrotándoos.

Tales proezas namoraron á condesa do lugar, Santa Basilisa, coa que contraerá matrimonio. Un día que Xulián estaba de caza, chegaron os seus pais ao seu pazo, Basilisa recibiunos e ofreceulles a súa cama para que descansasen. De volta Xulián, atopou á parella na súa cama, crendo que se trataba da súa muller e dun amante, matou aos seus pais, cumpríndose así a profecía do cervo. Terriblemente aflixido polo parricidio, Xulián, acompañado da súa muller, peregrinou a Roma onde conseguiu o perdón do Papa, quen en penitencia ordenoulles construír un hospital para pobres.

De regreso, ambos nobres construíron un hospital á beira dun gran río que intentaban cruzar peregrinos e comerciantes correndo graves perigos, Xulián levaba aos peregrinos nos seus ombros e protexíaos dos ladróns. Axiña, coas limosnas dos fieis puideron construír un gran hospital á beira daquel río.

Mosteiro de San Xulián de Samos

Unha noite un leproso, que recibiu Xulián no calor do seu leito, desapareceu de noite e Xulián e Basilisa escoitaron a voz de Xesús que lle dicía que en oito días recibiríaos no seu reino, e aos oito días uns ladróns asasináronos, Xulián que fora decapitado levantouse e colleu a súa propia cabeza (imaxe moi recorrente nos mitos célticos) e levouna cerca dunha fonte onde repousou. Naquel lugar curábanse tódalas enfermidades[3].

San Cristovo, San André, Sant Iago, San Xiao..., son santos especializados en ter conta de que os vivos e mortos teñan un bo camiño na súa vida e no paraíso, son as santidades que coidan dos camiñantes, dos peregrinos, dos viaxeiros, dos condutores...

Capela de San Xiao de Trebo (cedida por Archetenrreiro)

San Xiao ten esa función de protector ben marcada, atopámolo ao longo dos camiños que levan a Santiago e tamén ás beiras do Atlántico ao pe do mar. Unha función protectora que amosa un verniz pagán:

Como vemos ao remate da súa vida Xulián recolle a súa cabeza e lévaa a unha fonte onde os seus poderes máxicos van curar tódalas enfermidades. De novo o poder máxico da cabeza se nos presenta nunha lenda que, claramente, recolle elementos simbólicos dos tempos prerromanos, aquí ao poder curativo das augas e ao máxico da cabeza humana, súmase a divindade castrexa disfrazada de santidade, ímolo ver:

A mitoloxía céltica destaca as proezas sobrenaturais do deus Bran(deus dos mortos- era posuidor do caldeiro máxico que resucitaba os mortos- e dos camiños); convértese en xigante para conducir as naves das súas tropas polo mar, o seu corpo serviu de ponte para que o seu exército atravesara un río, é un deus guerreiro, a súa cabeza cortada -que falaba e comía cos seus soldados- protexía a Britania da peste e demais desgrazas[4]..

Caldeiro máxico de Gundestrup

Na lenda de San Xiao o Hospitalario, temos curiosas semellanzas; o santo cruza o río cos peregrinos ao lombo, é un santo líder, guerreiro, cazador.. e a súa cabeza cortada protexe de tódalas enfermidades.

A lenda, que nun principio non amosaba datos xeográficos, nin de filiación relixiosa sobre Xiao, foise enriquecendo con varias versións, esta que presentamos aquí, evidentemente foi espallada pola Orde dos Hospitalarios, curiosamente a orde relixiosa que se fixo con case tódalas posesións templariaslogo da caída en desgraza destes. Sabemos que a presenza dos templarios en Galicia foi notoria, e sabemos tamén que San Xiao foi un dos santos máis venerados polos templarios, logo de San Xoan Bautista e a Virxe María claro está^{^[5]}.

Os Hospitalarios, que non tiñan propiedades na nosa terra nos séculos XII-XIII, ademais de apropiarse dalgunhas posesións templarias, tamén se apropiarían das súas lendas, a cristianización dos ritos e mitos prerromanos e romanos foi un labor destacada dos templarios en Galicia e San Xulián axudoulles moito nesa misión. Unha das regras dos templarios é non cazar excepto ao león a quen se debía perseguir e matar (a escea de Sansón desqueixando ao leóné unha imaxe moi recorrente dos templarios[6]), San Xiao ten o seu catastrófico castigo precisamente por cazar un cervo.

San Xulián de Bastavales

De seguido unha relación de igrexas templarias ou posiblemente templarias con advocación á San Xián, Xiao, Xulián:

San Xulián de Astureses, Boborás (Ourense) cruz patriarcal e dúas patadas, San Xián do Campo, Taboada (Lugo) Tímpano con cruces célticas e capiteis con pombas ao xeito de Astureses e Taboada dos Freires, , San Xulián de Rodis, Agolada, século XII, cruces patadas e célticas, San Xulian de Veiga, Pobra de Brollón, Lugo. Templaria[7], San Xulian de Lendo, foiencomenda templaria, San Xulian de Requeixo (Pontecesures) datada no s. XII. Entre varios vestixios de época romana atopouse unha ara adicada a Xúpiter do s. II e outra aos Lares Viales. No Camiño Portugués a poucos quilómetros da Igrexa de Iria Flavia onde cruces patadas reutilizadas rodean a súa fachada, San Xiao do Camiño (Palas de Rei), do XII, sabemos de varias propiedades dos templarios en Palas de Rei neste século.

Mais o San Xulián máis antigo e famoso da nosa terraé o do Mosteiro de Samos , crese que fundada por San Martiño de Dumio no século VI[8], atópase no camiño francés, foi hospital de peregrinos[9], o rei Afonso II (760-842) -construtor da primitiva igrexa de Santiago e propulsor do Camiño de Santiago[10]- foi protexido e educado entre os seus muros mentres as turbulencias políticas en terras astures[11].

Fonte das Nereidas. Samos

No Claustro Vello (gótico) está a Fonte das Nereidas(son as ninfas gregas que socorren aos navegantes) cola de peixe e enormes peitos de muller, barroca (1713-1717) hai unha lenda sobre ela, din que ao querela transportar volvéronse enormes as pedras. Tamén se atopa no mosteiro a Fonte do Signo-statio- (1621-1625) onde se purificaban os monxes antes de entrar na igrexa[12]. Na fachada da igrexa están as imaxes de San Xulián e Santa Basilisa, dos que textos antigos aseguran que o mosteiro gardaba as súas reliquias. Nos seus orixes foi mosteiro dúplice de monxas e monxes[13]. Atópase á beira do río Oribio afluente do Sarria. Do ano 853é o documento máis antigo onde se nomea a San Xulián; Samanos, ubi monasterium e Santi Iuliani[14].

Samanos ten a mesma raíz; sam (xuntamente, común) que o irlandés Samain ou o galo Samonios, viría do céltico que significa; reunión, xunta de xentes, asemblea.

Samos sería un lugar onde os veciños dos castros da Roda do Castro, do Castro da Margarida, os do Castroncán, os do Castro de Loureiro,… celebraban a asemblea máis importante do ano; o Samanos -o Samaín, os actuais; Defuntos ou Magosto- a festa do fin do ano, a festa do fin da vida, a festa dos mortos. É a festa que presidían os deuses célticos; Bran e Lug.

Lar galo-romano. Museo Berna

Coa chegada dos romanos, os Lares Viales tentarían asumir a función dos deuses castrexos, a aparición de 35 aras adicadas aos Lares Viales na nosa terra indica claramente a devoción que había na Gallaecia a estes deuses dos camiños. Coinciden que en varias igrexas con advocación a San Xiao atopáronse restos romanos; San Xulián de Requeixo (Pontecesures), San Xiao de Trebo (Cariño), San Xiao de Moraime (Muxía), a desaparecida San Xiao de Lugo,...

Altar ao deus da guerra Coso atopado en
San Xián de Romai, Portas

Mais estes deuses non terían a forza suficiente para facer esquecer aos deuses célticos, a maxia e a mitoloxía céltica sería máis atractiva para os nosos castrexos que os lindosLares Viales romanos.
Algúns deuses castrexos resistiron; en San Xián de Romai Vello, Portas (Pontevedra), do s. XII, onde posuían propiedades os templarios, a carón da igrexa (que está ao pe dun castro) apareceu unha ara dedicada ao deus castrexo da guerra Cosoe Soaegoe (15).
Quizás por isto tamén atopamos igrexas e toponimia de San Xiao en ámbitos castrexos;

San Xiao de Fonfría, Amoeiro (Ourense) cabeza castrexa na fachada da capela, San Xulián do Monte (Toques) ao pe dun castro, San Xiao de Trebo, o seu topónimo fai referencia claramente ás trebas castrexas, San Xulián de Céltigos (Frades) -do século X, ten o seu castro a carreiriña dun can- e San Xiao de Céltigos (Ortigueira) os seus topónimos fan referencia ao ancestral territorio céltico.

Baseándonos nestes datos tecemos a nosa teoría de que a lenda de San Xiao é galegae ten a súa orixe en Samos (Samanos).

No século VI o Samonos, esta festa chamada dos magos (Magosto) pola xerarquía eclesiástica, mantería o seu apoxeo nesta ruta ancestral cara o finis terrae[17] polo que sería imprescindible cristianizar aqueles ritos pagáns que afeaban o camiño, e que mellor para iso que crear a lenda de San Xiao, un santo o máis acaído posible para asimilar aqueles deuses célticos.

É perfectamente factible que o de Samos fora o hospital que supostamente fundaron San Xulián e Santa Basilisa; é dos máis antigos da península[18], está á beira dun río, nel hospedáronse peregrinos de sempre, ten dúas fontes no seu interior, a lenda refire que San Xiao peregrinou a Santiago, e din que as súas paredes albergaron as reliquias de San Xulián e Santa Basilisa.

San Xulián de Carballal

Atopamos a San Xiao en moitas encrucilladas e camiños do interior:

San Xulián de Carballal (Lavacolla) s. XII (no camiño de Sigüero a Lavacolla), San Xulián de Cumbraos (Sobrado dos Monxes) no Camiño Norte por Sobrado, San Xulián de Poulo (Ordes) no Camiño Inglés á Coruña, San Xulián de Ventosa en Agolada, San Xulián de Bastavales (no camiño de Noia a Santiago), San Xiao de Sales. Vedra, camiño do Pico Sacro, San Xiao de Friol,San Xiao de Carballo(Friol),San Xiao de Roimil (Friol), San Xiao de Ousá (Friol), Sancto Iuliano de Fratribus de Courio ,actual Sardecoiro (Santiso) foi granxa doscistercienses do Mosteiro de Sobrado^{^[19]}…

Mais temos que insistir en que as nosas costas eran a última parada cara o Alén, dende elas vemos deitarse o Sol aló onde se atopaba ou atopan as Illas Marabillosas o Paraíso céltico. De feito as nosas costas son a outra localización das igrexas e capelas con advocacións a San Xiao:

San Xiao de Roimil (Friol)

San Xulian de Marín, ao pe da vella ruta dos Sete Camiños, San Xián da Illa de Arousa, no ano 929, Alfonso IV funda o mosteiro de San Xián, San Xulián de Artes, Ribeira, San Xulián de Ferrol, concatedral neoclásica, construída sobre templo románico. Patrón da cidade, 7 de xaneiro, San Xulián de Mugardos, patrón de Mugardos, capela románica tardía, 7 de xaneiro, San Xiao de Narón, no Camiño inglés, San Xulián de Malpica, patrón, 7 de xaneiro, San Xulián do Monte Aloia, desde esta impresionante atalaia rodeada dunha misteriosa muralla, San Xulián protexe as colleitas dos campesiños e na Costa da Morte; San Xián de Brantuas (Ponteceso) curiosamente coa raíz bran no topónimo.

San Xulian de Artes. Ribeira

Mais o San Xiao de Treboé o máis profano de tódolos que coñecemos; a Trebo chegase por dúas rutas de acceso tradicionais; o Camiño Vello dende Cariño, e o Camiño dos Mortos dende Régoa cruzando a Capelada^{^[20]}. A capela segue a seguinte secuencia; templo do XI con dimensións superiores á actual, esta corta un muro lateral dunha construcción xermánica do seculo VII-VIII, utilizaba de cimentación unha construcción galaico-romana dos séculos IV-V d.C^{^[21]}, suponse que sería un vicus ou villae, unha poboación con economía de subsistencia.^{^[22]}A lenda de Trebo di que nos Tempos dos Mouros, a Xiao uns piratas bótano ao mar cunha pedra atada ao colo, mais logrou liberarse dela e tomou terra ao pe do lugar onde se atopa a capela. A súa romaxe embutida en colores de festa e máscaras, recordan as festas pagás de tempos precristiás.

San Xiao é pois un misterioso santo que se asentou nos lugares onde se realizaban ritos e festas pagás, a maioría en relación cos deuses dos camiños, polo que debemos pensar que foi o encargado de suplantar aquelas deidades. Aínda hoxe a maioría deses lugares recenden un aroma de misterio, aventura e pasado.

Trebo dende o aire

Pois nada, encomendádevos a San Xiao se comezades unha longa viaxe e recordade a romaxe de Trebo no remate do mes de Xano.

Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía

· LEONARDI C., RICCARDI A. , ZARRI G. Diccionario de los Santos, Volume II, Editorial San Pablo. Madrid, 2000.

· http://en.wikipedia.org/wiki/Julian_the_Hospitaller

· VARIOS. Diccionario Enciclopédico de los Santos, Herder Editorial. Barcelona, 2006.

· FLAUVERT G. Tres cuentos. La leyenda de San Julián el hospitalario, Editorial Cátedra, Madrid, 1999.

· BERMEJO BARRERA, J. C. Sociedade e Relixión na Galicia Antiga. Edición Lóstrego, Santiago, 2008.
* PEREIRA MENAUT G. Corpus de Inscripcións romanas de Galicia, Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela, 1994

· ANNE ROSS, Druídas, Toxosoutos. Noia, 2004.

· LUCAS ÁLVAREZ, M. El tumbo de San Julián de Samos(siglos VII-XII) , Caixa Galicia, Santiago de Compostela, 1986.

· VARIOS. San Xulián de Samos. Historia e Arte, Xunta, Santiago de Compostela, 2008.

· OUTEIRO, D. http://despertadoteusono.blogspot.com/2011/11/do-samonios-magusto-uma-porta-aberta-ao.html

· RAMIL GONZÁLEZ, E. PICOS BRAGE, F. A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo, Deputación Provincial da Coruña. A Coruña, 2002.

· http://ahoradosmouros.blogspot.com/2009/01/unha-romaxe-en-xaneiro-sar-xiao-do.html

· PEREIRA MARTINEZ, C. http://www.estudioshistoricos.com/revista/nalgures2.pdf

[1]Pax. 1414 e 1415. Diccionario de los santos. Ed. San Pablo

[2] Pax. 1413. Diccionario de los santos. Ed. San Pablo

[3]Pax. 1412-1415. Diccionario de los Santos. Ed. San Pablo.

http://en.wikipedia.org/wiki/Julian_the_Hospitaller

[4]Pax. 35. Mitos Celtas. Jane Green.Pax: 89-91 Anne Ross, Druídas, Toxosoutos. Noia, 2004

[5] Pax 197 Breve historia de la Orden del Temple

[6]Igrexa de Santa María Taboada dos Freires tímpano Sansón desqueixando un león do mestre Pelagio. Pax. 246 nalgures II. Única que se sabe con seguridade que é templaria

[7] Pax. 243 Revista Nalgures II

[8]Pax. 50. San Xulián de Samos. Historia .

[9] Pax. 26, 98 e 111. San Xulián de Samos. Historia .

[10]Pax. 95-96. . San Xulián de Samos. Historia .

[11]Pax. 24 San Xulián de Samos. Historia ..

[12]Pax.164. . San Xulián de Samos. Historia .

[13]Pax.113 e ss. San Xulián de Samos. Historia .

[14]Pax. 135. El tumbo de San Julián.
(15) Pax. 305. Corpus de Inscripcións romanas de Galicia II

[17] Lembremos que no s.VI aínda non se descubrira o sepulcro do Apóstolo Santiago

[18] Máis antigo que o de San Pedro de la Nave El Campillo(Zamora) (visigoda) onde din, tamén, que se atopan as reliquias de San Xulián e a súa esposa Santa Basilisa. http://es.wikipedia.org/wiki/Iglesia_de_San_Pedro_de_la_Nave_(Campillo)

[19] Pax. 184 Tumbo de Sobrado. Ano 1149

[20] Pax. 28. A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo

[21] Pax41 A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo

[22] Pax 63 A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo

↧

Santiago condutor de mortos e vivos, cristianizador á forza

June 20, 2012, 12:10 pm

≫ Next: San Cristovo, o que guía

≪ Previous: Xulián O Hospitalario, de Deus dos camiños a Santo dos peregrinos

Santiago cabaleiro na Catedral de Santiago

O Codice Calixtino (s. XII) é o libro máis antigo e famoso - agora tamén pola súa estraña desaparición- da obra denominada Liber Sancti Iacobi . Recolle no seu Libro II, Os Milagres de Santiago, nel relátanse extraordinarios feitos onde Santiago acude en socorro dos seus devotos seguidores, preséntasenos Sancti Iacobi coma liberador de presos cristiáns, curandeiro de enfermos, resucitadorde mortos e salvador de afogados.

En dez milagres salva da morte e dos perigos do mar a varios devotos. Vexamos algúns deles:

Capítulo III. Do neno que o Apóstol resucitou de entre os mortos nos Montes de Oca. (Papa Calixto)

Santiago Mataespañois. Foto do Museo das Peregrinacións

Nárrase o milagre no 1108 en Francia, un home que non pode ter fillos, peregrina a Santiago de Compostela para que o Apóstolo interceda por el ante Deus e lle dea un fillo, o rogo cúmprese e coa idade de 15 anos, o neno chamado Santiago e os seus pais peregrinan a Compostela, nos Montes de Oca, o neno morre, a nai fóra de si, roga a Santiago que obre o milagre, e así se fai.

O supostopapa Calixto reflexiona sobre o poder de Santiago, un morto que é capaz de resucitar mortos é moi estraño, ata ese ano ningún morto resucitara a ningún morto. O poder de Santiago vén de que vive realmente con Deus.

Santiago é pois un Santo Apóstolo de primeiro orde, vive con deus, pódese dicir que é un semideus.

Capítulo IV. Dos trinta lorenses e do morto a quen o Apóstolo levou nunha noite desde os portos de Cize ata o seu mosteiro. (Mestre Huberto, canónico de Besançon)

Ano 1080, das terras de Lorena van uns 30 cabaleiros peregrinar a Santiago, prométense axuda mutua todos menos un, enferma un deles e durante 15 días lévano entre todos, pero aos pes dos Portos de Cize, déixano quedar, o que non prometera nada, axúdao ata chegar ao cume da montaña, alí o enfermo morre e é levado por Santiago ao paraíso, o cabaleiro acompañante, no medio da noite e só co cadáver, roga a Santiago que o auxilie, aparéceselle Santiago en forma de soldado montado a cabalo, o soldado, collendo ao morto nos seus brazos, díxolle ao vivo que subise ao cabalo, que fora diante del, nunha noite recorreron a distancia de doce días, ao chegar a Compostela o soldado identificouse ante o vivo coma o Apóstolo e pediulle que dese sepultura ao morto na cidade santa.

Santiago que xa conducira a alma do morto ata o paraíso, acompaña ao bo peregrino ata Compostela, para dar sepultura ao corpo sen vida.

Catedral de Santiago de Compostela

Capítulo V. Do peregrino colgado a quen Santiago salvou da morte, aínda que estivo pendente no patíbulo trinta e seis días. (Papa Calixto)

Ano 1000. O fillo dun peregrino alemán que ía a Compostela é acusado falsamente por un taberneiro de Tolosa, a xustiza condénao á forca, o seu pai segue a súa peregrinación ata o sepulcro de Santiago, á volta, logo de 36 días o seu fillo segue colgado pero vivo e dille: "Non chores, amantísimo pai, o meu castigo, non é tal; máis ben alégrate, que mellor me está indo ca en toda a miña vida pasada. Porque o santísimo Santiago, sosténdome cosas súas propias mans, reconfórtame con toda a súa dozura". Este feito probara que o taberneiro acusarao en falso e estafara aos peregrinos polo que é aforcado alí mesmo.

Unha vez máis, o poder de Santiago sobre a vida e a morte é evidente.

Capítulo VIII. Do bispo que, salvado do perigo do mar, compuxo un responsorio a Santiago. (Papa Calixto)

Ano 1102. Unha onda do mar arrastrou dun barco a un prelado e varios acompañantes, invocado Santiago, preséntase este decontado e fai que a nave volva e o mar devolva aos pasaxeiros a bordo. O bispo agradecido peregrinou a Compostela e compuso o seguinte responsorio; "Oh, auxilio de tódolos séculos, honra dos apóstolos, luz resplandecente dos galegos, avogado dos peregrinos, Santiago, vingador dos vicios, desata as cadeas das nosas culpas e condúcenos ao porto da salvación. Ti que axudas aos que a ti claman cando están en perigo, tanto no mar coma na terra, socórrenos agora e na hora da nosa morte. Condúcenos ao porto da salvación".

Santiago no altar da Catedral

Santiago conduce aos seus fieis en vida e na morte ao porto da salvación, é o santo guía cara ao paraíso, é a mesma función dos deuses dos camiños.

Capítulo XVI. Do cabaleiro quen en agonía de morte e oprimido polos demos, liberou o Apóstolo por medio do báculo dun mendigo e o saquiño dunha muller nova. (San Anselmo, arcebispo de Cantébury)

Santiago evítalle a Mala morte a un cabaleiro peregrino acosado polos demos, despois, aquel descansou cunha Boa Morte.

Ata ben pouco no noso país, as persoas maiores preto do seu fin, preparábanse psicoloxicamente para a morte, despedíanse dos seus amigos e familiares con delicia, érase consciente de que se ía a un mundo mellor, un mundo de delicia e paz, era o espazo da Boa Morte polo que había que pelexar ou rogar, hoxe en día, en Laxe, no Venres Santo, sae coa noite pecha a Procesión do Santo Enterro onde se cantan por quendas de mulleres e homes o Rosario da Boa Morte que di así; "Pola túa santísima morte, dános Señor boa morte".

Co tempo este Santiago curandeiro, condutor de mortos e vivos, labores innatas dos antigos deuses dos camiños, trocará as súas funcións exclusivamente benéficas polas case exclusivamente bélicas. A partir de mediados do s. XII, os monarcas necesitan a súa bendición nas liortas contra o Islam, precisan o guía exultante que aniquile ao inimigo con so a súa presenza, necesitan recuperar o carácter guerreiro dos deuses dos camiños. No 1220 aparece o Santiago armado cabaleiro sobre o cabalo no tímpano da catedral, a imaxe do Apóstolo azoute dos xudeus e musulmáns irase espallando na Idade Moderna, os Reis Católicos, no 1493, na súa peregrinación a Compostela se encomendarán ao Apóstolo para completar a conquista do Reino de Granada.

Miniatura de Santiago peregrino s. XIV. Ermita San Guillerme. Fisterra

Esta imaxe bélica que lle proporcionará protección monárquica e poder económico, fíxolle perder devotos e peregrinos, mais traduciuse en abundantes rendas para a súa catedral; logo, isto convertería ao Apóstolo en obxecto de ataque ideolóxico e, entre a xente corrente, nun santo pouco popular cuxo nome non se poñía aos nenos[1].

Esta imaxe bélica de Santiago fai ensombrecer a función de santo protector dos camiñantes que tiña nun principio, outros santos coma San Xulián, San André ou San Cristovo collerán o relevo entre os peregrinos que camiñan cara o Solpor. Esta imaxe bélica e as onerosas rendas episcopais de Santiago, co tempo, farán da peregrinase a Santiago unha cousa de xente de afora, os romeir@s galeg@s peregrinan a San André de Teixido, aos Milagres, a San Xiao de Trebo, ao Corpiño, a Santa Mariña de Augas Santas, etc…

Santiago é, sobre todo, o santo cristianizador, o santo que combate o profano. A lenda da Translación do corpo de Santiago, recollida no Libro III do Códice Calixtino, fai mención a un ídolo pagán que ocupa o lugar onde os sete discípulos de Santiago empéñanse en sepultar ao santo, a súa teima é destruír o ídolo, acabar cos ritos pagáns e cristianizar aquel lugar ocupado pola divindade indíxena, co extraordinario poder de Santiago, é a práctica que a igrexa católica segue con case todos os santuarios pagás. Pese as malas artes da Raíña Lupa os seguidores de Santiago conseguen vencer ás tropas de Duio, ao dragón do Pico Sacro e amansar os salvaxes bois que transportarán o corpo santo ao chamado no s. IX; Libredón-LiberumDonum-( Zona libre) da futura Compostela.

San André de Hío

O lugar tratábase dunha villae ou mansión romana (Asseconia?) onde se realizaban enterramentos ininterrompidamente ata o século VI. Existiu un santuario pagán no Libredón? , adorábase a alguén no lugar?, a quén?.

Situado na ladeira do monte ao pe dun castro, o espazo do enterramento sería escollido polas súas boas comunicacións, pola súa seguridade ante ataques do exterior e, tamén, quizais, pola asimilación á nova relixión dunha divindade indíxena de grande popularidade entre os antigos galaicos ou por ser o sepulcro de tres personalidades veneradas dende finais do século IV (Prisciliano e os seus seguidores?) e meta de peregrinacións?.

É evidente que no século XII cando se escribe o Códice e en plena construción da catedral, os restos romanos da antiga villae ou mansión e os enterramentos pagáns estiveron á vista, e, posiblemente, os ritos antigos continúen pese á cristianización, a pedra dedicada a Xúpiter do piar do altar pode que indique a importancia da identidade da divindade dun ídolo pagán (Lug, Bran, Breo ou Breogán?), aínda que non hai que esquecer que Xúpiter, sobre todo durante o Imperio, é o deus oficial que debía rexer en tódalas instalacións da administración romana. É posible que eses cultos se mesturasen coa peregrinación ao sepulcro do século IV.

Ara dedicada ao Deus Breo.
Donón, Cangas do Morrazo

Fose coma fora no espazo Libredón destruíse o ídolo ou todo signo herexe para construír o sepulcro de Santiago Apóstolo. O suposto corpo de Santiago cristianizou un suposto santuario pagán ou un sepulcro herexe na futura Compostela.

Santiago, pola súa condición de Apóstolo e achegado a Cristo, valeuse só para o labor de cristianización en Compostela. Mais noutros santuarios indíxenas fixo falta o apoio de varios santos encargados de guiarnos cara o paraíso; na ruta cara o castro de Donón, onde apareceron as 172 aras dedicadas ao deus dos camiños, DeusLari Bero Breo, temos a San André en Hío (onde o día de San Roque celébrase a antiquísima Danza dos Peregrinos), San Amaro en Aldán e o propio Santiago en Donón.

Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía

REY CASTELAO, O. Los mitos del Apóstol Santiago, Nigratea, Santiago, 2006

CÓDICE CALIXTINO, O CODEX CALIXTINUS EN GALEGO, Edicións A Nosa Terra, Vigo, 2009

XACOBEO 2004, Padrón, Iria y las tradiciones xacobeas, Xunta de Galicia, Santa Comba, 2004

[1]Pax. 24. Los mitos del Apóstol Santiago

↧

San Cristovo, o que guía

October 5, 2012, 2:18 am

≫ Next: Samain, nin Ghalopín, nin Halloween

≪ Previous: Santiago condutor de mortos e vivos, cristianizador á forza

San Cristovo de Vilar

San Cristovo, santo quizais mestre patrón dos santos anteriores. S. III? - mártir - festa: Oficialmente era o 25 de xullo (o mesmo día que o patrón de Galicia, Sant Iago) actualmente celébrase o 10 de xullo, é o patrón dos viaxeiros, condutores, mariñeiros e barqueiros.

San Cristovo naceu en Licia (rexión da Asia Menor situada ao sur do territorio dos celtas gálatas) na cidade de Samón (de sam, igual que Samos e Samaín), Cristovo vén de Cristóforo; o Portador de Cristo.

A finais da Idade Media, tralo Concilio de Trento, a devoción a este santo decreceu e case se perdeu, aló menos no Occidente oficial, certas formas asimiladas pola tradición e afíns á superstición foron combatidas por católicos, protestantes e humanistas.[1]

Pese a todo, na nosa terra, Cristovo é o guía espiritual dos condutores por excelencia, ténselle moita devoción, todas as cidades e vilas recíbeno co estrondo de bucinas e sirenas de taxis, autobuses e camións o día da súa fest. É patrón de varias vilas e concellos, Cea, Cee, Portonovo, Carnés (Vimianzo), Merín (Vedra), Dombodán (Arzúa), …, se celebra o 10 de xullo.

San Cristovo de Dombodán

A historia de Cristovo, ao igual ca de San Xiao,é das máis complexas e, en certos aspectos, estrañas da historia dos santos, reúne elementos históricos, míticos e fantásticos e as dimensións máis xenuínas do anuncio cristián. Pola maraña e dimensión fantástica de certos elementos desta experiencia de santidade, algúns estudosos dubidaron da existencia real do mártir Cristovo[2].

Na Lenda Dourada, Cristovo era un xigante, un grande guerreiro, dotado dunha forza extraordinaria, logo de servir a un gran rei e despois ao Demo, un eremita logrou inicialo á relixión cristiá a través do amor ao próximo transportando no seu lombo os viaxeiros que pretendían atravesar un río cheo de perigos, un día, levando a un neno nos seus ombros, notou un peso sobrehumano, inaudito nun humano de tal tamaño, cando chegou por fin a outra beira do río unha voz divina anuncioulle que transportara ao rei do universo, en sinal disto o seu bastón converteuse nunha palmeira cuberta de follas e dátiles.

Cruz templaria en San Cristovo da Cervela, O Incio

Nesta representación é posible entrever influencias de mitoloxías pagás que reconducen ao deus Anubis ou tamén a Hermése Heracles (Hércules romano)… nunha transfiguración cristiá do culto de Hércules que leva a Eros, moi difundido en Oriente…(..).. o tema da travesía de difíciles cursos de auga pola noite é de orixe indoeuropeo e forma a base doutras lendas haxiográficas[3]como as dedicadas a Xulián o Hospitalario.[4]

San Cristovo coma o deus céltico Brané un xigante que cruza as augas, protexe e guía aos viaxeiros ou guerreiros de boa vontade, coma San Xiao axuda aos camiñantes a pasalas canles dos ríos, na tradición cristiá non transporta ao deus do amor coma Heracles, senón a Cristo, Cristovo é representadocase sempre co neno Xesús sobre o seu ombreiro.

Capela de San Cristovo das Serpes, Brión (Ferrol)

Recordemos que André Pena na súa obra, San Andrés de Teixido, amósanos a San Cristovo das Serpes de Brión (Ferrol); coma posiblemente outro dos lares viales galegos, tiña a piadosa tarea de socorrer persoalmente recolléndoas, unha a unha, da area, e subíndoas as súas costas, ás almas que chegando tarde ao peirao chamado “Areas do Paradiso” no seu santuario de Ferrol perdían o barco para o“Alén”, o “Máis Alá”.

San Cristovo das Serpes vestido de ermitán
portando o candil que simboliza a luz da fe
cristiana, seguindo a iconografía medieval.

Din, tamén, que San Cristovo unha noite de preguiza e aburrimento subiu a unha barca de pedra co Neno Xesús ás costas e cruzou o mar ata a praia de Chanteiro para facer unha visita a Nosa Señora da Mercé, que saíu a esperalo diante da súa igrexa. Tamén se di que unha enorme serpe, cunha impresionante melena, protexe a San Cristovo. Introducíase dentro da fonte enroscándose ata que desaparecía polas aberturas das pedras do fondo. Todos fuxían ao vela, mais nunca fixo mal a ninguén.

A serpe maila ser perseguida pola relixión católica dende a antigüidade, a súa sona de protectora e condutora de almas continúa en moitos lugares de Galicia.

En Carnés (Vimianzo) as celebracións a San Cristovo recollen peculiaridades moi semellantes ás sonadas feiras- festas- asembleas célticas, o que en Irlanda se chamaron óenachs[5], os actos relixiosos, a comida fraternal, a romaría, a festa,.., todos estes ingredientes danse na sonada Festa da Faguía de Carnés. A festa comeza o día 9 de xullo, véspera do día de San Cristovo, cada casa de Carnés leva a súa pota para cocer os callos dende ben cedo, logo da misa das sete da tarde, San Cristovo, seguido dos gaiteiros e asistentes á misa, é sacado en procesión ata o recinto da Cerca onde presidirá a comida, mentres, moitos devotos achéganse ata a imaxe de San Cristovo para tocalo coa esperanza de que lles conceda algún favor ou simplemente para rezarlle algunha pregaria, ao rematar o banquete a imaxe é devolta ao templo, logo sobre as once da noite comezará o baile no campo da festa.

A Fraguía de Carnés

As celebracións continúan ao día seguinte coa poxa dedicada o San Cristovo, non rematarán ata o día 11, co día dedicado a San Bieito, curiosamente a súa procesión é presidida de novo por San Cristovo. Non debemos esquecer facer referencia á Pedra do Noco ou Pedra de San Cristovo, hoxe en día desaparecida, esnaquizada e utilizada por un veciño para a súa comenencia, nela seica ao pe de San Cristovo e o mulido da Virxe María había varios gravados, as asembleas feirasprerromanas adoitaban facerse ante unha pedra símbolo da forza divina[6].

A institución que organiza a festa, a confraría, ten na súa fundación, documentada dende principios do século XVII[7], 80 membros de diferentes parroquias, tal cantidade de confrades fainos cavilar que esta tradición tivo que remontarse a moitos años antes da súa constitución oficial .

Diciamos que estas celebracións comunitarias recordan a asembleas-festas de tempos prerromanos, isto unido ás calidades de San Cristovo como guía espiritual de confrades fainos pensar nunha antiga asimilación cristiá dun deus condutor de vivos e mortos que en Galicia chamouse Lug, Bandúa[8], Breogán, Bran… para os pobos célticos e Wodan (o vello Odín dos vikingos) para o pobo suevo.

Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

[1]Pax. 586. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo.

[2]Pax. 583 e ss. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo

[3]A haxiografía (do grego ἅγιος "santo" e γραφή "escribir") é a historia das vidas dos santos

[4]Pax. 585 e ss. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo.

[5]http://institucional.us.es/revistas/habis/37/12%20alberro.pdf

[6]Pax. 217. Guerra y religión en la Gallaecia

[7]http://www.vimianzo.es/turismo/info.php?id=135&idioma=gl&sec=246

[8]Pax. 27 . Guerra y religión en la Gallaecia.

Bibliografía

LEONARDI C., RICCARDI A. , ZARRI G. Diccionario de los Santos, Volume II, Editorial San Pablo. Madrid, 2000.

PENA GRANA, A. San Andrés de Teixido. El camino mágico de los celtas. Equona. Narón, 2006

GARCÍA FERNANDEZ-ABALAT, B. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós o Castro, Sada, 1990.
GARCÍA CUADRADO, M. D. San Cristóbal: significado iconológico e iconográfico. Murcia, 2000.

[1]Pax. 586. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo.

[2]Pax. 583 e ss. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo

[3]A haxiografía (do grego ἅγιος "santo" e γραφή "escribir") é a historia das vidas dos santos

[4]Pax. 585 e ss. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo.

[5]http://institucional.us.es/revistas/habis/37/12%20alberro.pdf

[6]Pax. 217. Guerra y religión en la Gallaecia

[7]http://www.vimianzo.es/turismo/info.php?id=135&idioma=gl&sec=246

[8]Pax. 27 . Guerra y religión en la Gallaecia.

↧

Samain, nin Ghalopín, nin Halloween

October 29, 2012, 2:34 am

≫ Next: San Andrés de Teixido, no Cabo do Mundo, vai de morto quen non foi de vivo.

≪ Previous: San Cristovo, o que guía

Cabeza cortada de Armea

Samain é a festa do fin de ano celta, é a festividade do comezo do inverno, a asemblea principal dos guerreiros, o día do ano en que as portas do Máis Alá están despechadas, os mortos poden visitar a vida e os vivos quedar prendidos na morte.

Samain ven da raíz céltica sam que significa; reunión, xunta de xentes, asemblea. É a mesma raiz que o irlandés Samhain, o galo Samonios, que o noso Samanos, ubimonasterium e Santi Iuliani, o Mosteiro de Samos (Lugo) segundo documento do ano 853. [1]

Esta festa, ata hai pouco, tiña ese verniz pillabán de meter medo nas noites de defuntos coas cabazas acesas.

Por iso nós festexamos o Samaín, nin Ghalopín, nin Halloween.

Ata sempre e bo proveito, Gonzoanosahistoria1@gmail.com

Bibliografía

Rafael López Loureiro (2003). Samaín: A Festa das Caliveras. ISBN 84-7680-492-X.

[1]Pax. 135. El tumbo de San Julián de Samos

↧

San Andrés de Teixido, no Cabo do Mundo, vai de morto quen non foi de vivo.

November 29, 2012, 2:40 am

≫ Next: Bon Nadal

≪ Previous: Samain, nin Ghalopín, nin Halloween

No santuario do San Andrés non rezaron bispos nin reises. Carlo Magno non chegou a mollar a súa barba frorida nistas augas batidas por ventos infindos do mar e esprito lonxano.

Ninguén pensou en afirmar os camiños, nin en botar arcos de ponte pros pelengrinos de San Andrés. É culto galego e mariño. Galego no senso de pobo, de capa social apegada ó granito e a pizarra.[1]

Otero Pedrayo, 1929

San Andrés apóstolo e mártir, irmán de San Pedro, é coñecido na nosa terra por arribar nunha barca que se petrificou nos acantilados de Teixido. É o noso santo condutor de almas máis recoñecido, si no norte de Portugal a visita ao sepulcro de Santiago (igual que a Teixido) tense que facer en vida ou despois de morto:

S. Tiago de Galiza

Vós sendes tâo interesseiro,

Ou em morte ou em vida

Hei-de ir ao vosso mosteiro[2]

Na nosa terra é sabido que Xesucristo convenceu a San André para que ficase no Cabo do Mundo (Teixido) dicíndolle:

Quédate aí, Andrés,

que o que non veña de vivo unha vez

virá de morto tres[3]

Cruz de Malta na Capela da Fame. Liñeiro

Segundo unha lenda tradicional, a orixe da peregrinase ata Teixido data dos tempos nos que Cristo andaba polo mundo en compaña de San Pedro. Un día chegou moi canso ata Teixido. "Para animarse e pasalo camiño pediu axuda ao Ceo e atopou unha mazá, abriuna e no seu centro atopou a San Andrés, este suplicoulle que o sacase de tan deserto lugar. O Señor compadeceuse del e prometeulle que a súa romaría sería das máis sonada, e que ninguén, nin morto nin vivo, libraría de facela"[4].

A imaxe de San André saíndo do corazón dunha mazáé do máis simbólico, a mazá é a froita de poder na mitoloxía céltica, o ramo que transvasao poder ten mazás, na mitoloxía grega a mazá da discordia é a causante primaria da Guerra de Troia, para o cristianismo a mazá é a orixe do pecado orixinal. San André sae dunha mazá símbolo de poder e paganismo para cristianizar ás xentes do Cabo do Mundo -como tamén é coñecido Teixido-, xentes que deixaron pegadas dunha cultura prerromana nos cultos e ritos a San André.

A peregrinación a Teixido, forma parte da nosa condición coma galegos, da nosa idiosincracia. Na Idade Media (consérvase documentación de 1162 que certifica a existencia dun mosteiro en Teixido) a peregrinación a Teixido era tan popular coma a xacobea, entre os galeg@s, máis. Para chegar a Teixido os galeg@s e demais visitantes trazaron varios camiños:

Otero Pedrayo amósanos a ruta que dende Ourenserecorría as terras de Monterroso, Palas, Lugo, Vilalba, As Pontes, San Pedro deEnchousas (As Somozas), San Xeao dos Osos en Labacengos (Moeche), Campo do Hospital (Ortigueira), San Roque de Reboredo e Teixido.[5]

Outro camiño, o Camiño dos romeiros, o máis coñecido, arrancaba do suroeste viña de Ferrol ou Pontedeume, pasa polo Mosteiro de Xubia, Ermida de Liñeiro, chamada tamén Capela da Nosa Sra. da Fame (Valdoviño), Porto do Cabo (onde se xuntan os que veñen de Portugal), San Roque de Reboredo e Teixido.

Pero quizais o camiño máis ancestral que nos leva a Teixido é o Camiño do Mar continuación do Camiño Xacobeo do Norte e que dende Ribadeo lévanos a Teixido pasando por Viveiro, é a ruta do mar, a chamada, en Cantabria; VIA Agripa, o camiño que viña bicando o Mar Cantábrico ata o Finis Terrae, protexido pola Orde de Malta con posesións en Castropol (Asturias), Ribadeo e Ortigueira, desde esta vila facíase o tramo marítimo ata o lugar de Fontelas de San Adrián de Veiga, onde se atopaba un dos castros costeiros da ría de Ortigueira[6].

Por último, non debemos esquecer o CamiñoVello, o chamado Camiño dos Mortos (curioso cualificativo) que dende Cariño pasaba por San Xiao de Trebo (topónimo céltico, capela con vestixios arqueolóxicos romanos e suevos), cruzaba a Capelada, proseguía por Teixido e remataba en Santa María de Régoa (capital da parroquia á que pertence Teixido).[8]

Cruz de Malta e escudo dos Andrade en San André de Teixido

Sabemos que estas rutas eran protexidas pola Orde católica-militar de San Xoán de Xerusalén, a coñecida Orde de Malta ou dos Hospitalarios. En 1182 son doadas en testamento á Orde de Malta por Urraca González, filla do Conde Gonzalo Fernández, Conde de Traba, as igrexas de Regula(Sta. Mª de Régoa, Cedeira) e Teixidu(Teixido, Cedeira). As pegadas da orde militar atopámolas na Cruz de Malta que aínda se pode ver no interior do Santuario de Teixido enriba do escudo dos Andrade [9]. A Teixido peregrínase todo o ano, o día da romaría é o 8 de setembro, dende esta a data ata o 30 de novembro día de San Andrés no santoral, é a época de máis afluencia de peregrinos.

Fonte de San André de Teixido coa cruz de aspas e tres canos

A San Andrés de Teixido vai de morto o que non foi de vivo, e crese que os preguiceiros poden ser obrigados a ir a Teixido reencarnados en sapos, serpes, lagartos,…, en calquera animal que se arrastre polos camiños, razón pola que todo peregrino debe evitar pisar ou matar animal ningún que se atope no camiño a Teixido. Os familiares dos que non foron de vivo poden evitar a reencarnación réptil do parente se van ao cemiterio e avisancon tempo ao morto da peregrinaxe ao Cabo do Mundo, o día de comezar o camiño van ao cemiterio a recoller ao defunto. Durante todo o traxecto o vivo vaille falando ao acompañante, que pode oír pero non ver, avísao dos perigos das corredoiras e ata lle deixa sitio na mesa, cando a romaría remata volve ao cemiterio para acomodar de novo o defunto na súa tumba.

Unha curiosa anécdota aconteceulle a quen vos fala en San Andrés de Teixido; era unha mañá de principios do outono, levábamos aos cativos por primeira vez a Teixido, ao pouco de chegar sentimos a nova de que morrera un señor na misa, o párroco concertou cunha filla do falecido e os demais devotos a continuación do culto co corpo do finado presente (algúns medios de comunicación recolleron a nova). Ao finalizar a misa, e cando sacaban o cadáver da igrexa, as tendas cerraron as portas, a dependenta dunha delas, rogounos afablemente que pasaramos para o seu interior, pechou as portas e esperamos a que pasara o coche fúnebre, este curioso xesto tiña a intención de evitar que o mal do airedo morto alcanzara aos nosos nenos e a nós, un xesto de boa persoa que, a boa fe, en Teixido abundan.

Amilladoiro cristianizado no camiño a Teixido

Outra costume -que ata hai poucos anos realizábase tamén no Camiño de Santiago- é deixar unha pedra en outeiros chamados amilladoiros (o topónimo de Milladoiro ten esta orixe) coma proba de fe da súa peregrinación, hai quen cre que as pedras conteñen as almas dos mortose os peregrinos vannas deixando nos amilladoiros que se converten en especie de purgatorios. En moitas peregrinacións ás fontes santas irlandesas, tamén é tradicional que os romeiros boten pedras no cairn, ou monton de pedras, que case sempre está preto da fonte[10].

Ídolo Fálico do Castro de Elviña (A Coruña)

O certo é que a maioría destes amilladoiros están nas encrucilladas, onde a tradición e o folklore popular sitúa as portas do Máis Alá, onde os exipcios, gregos, romanos, célticos.. colocaban as estatuas aos seus deuses dos camiños. A efixie do grego Hermes ou do romano Mercurionun piar con rostro, habitualmente bifronte humano (pero tamén trifronte e cuadrifronte) e con falo (símbolo da fertilidade), levantábase protectora nas encrucilladas do mundo antigo. Eran as chamadas hermas ou mercurios, ao seu carón os devotos deixaban a súa pedra formando o acervum (montículo chamado amilladoiro na nosa terra), unha costume que poida que veña realizándose dende o Neolítico, dende que aparecen as primeiras manifestacións dos deuses dos camiños. No camiño dos romeiros que ía de Porto de Cabo ó santuario cedeirés contabilizou Ramón Bascoy 23 amilladoiros: 5 en Veriño, 2 en Reboredo, 12 nos Chans do Uzal, 3 no Cristo dos Carrís e 1 na Costa Grande; os de Reboredo son os de maiores dimensións[11]

Na Galiza temos algún exemplo de estatuíñas fálicas; o Ídolo fálico do Castro de Elviña (A Coruña) que apareceu nunha grande cabana oval e a Figura antropomorfa fálica do Castro de Vilapedre (Concello de Sarria) queapareceu nunha zona extramuros entre o castro e a igrexa parroquial de San Miguel de Vilapedre.

Hermes cuadrifaz de Pontedeume

Foto de A Plástica da Cultura Castrexa. Francisco Calo Lourido

Como vimos as hermas eran as efixies do deus dos camiños Hermes, solían ter dúas, tres ou catro caras, na Galicia castrexa temos os exemplos do Hermes cuadrifaz -catro caras- de Pontedeume, atopado precisamente na finca Magdalena na carreteira que vai de Pontedeume a Ombre, único camiño de peregrinación a Teixido anterior á ponte medieval sobre o Eume, curiosamente esta finca posúe un dos teixos máis antigos de Europa. Taboada Chivite, hai anos, apuntaba; Hermes, como Hécate, sacralizaba camiños, onde sobre montóns de pedra, igual que os amilladoiros da nosa terra (hoxe perduran os de San Andrés de Teixido), que se asimilaron aos cairns irlandeses, elévanse columnas que sinalizaban a ruta e nas encrucilladas un Hermes tetracéfalo presidía o lugar[12].

Pía de tres cabezas con esvástica solar de San Andrés de Teixido

Outra efixie do deus dos camiños é o Bifaz (dúas caras) de Amorín(Tomiño), na casa onde se atopaba poñíanlle unha vela coma se fora un santo, segundo Calo Lourido trátase dunha herma[13], pero o que nos chama poderosamente a atención é a Pedra de tres cabezas con esvástica solar na base de San Andrés de Teixido, dos séculos III ao VI, segundo López Loureiro[14]parece claramente unha pía ritual. Xa Fraguas Fraguas suxire que: Podería ser o punto de partida para novas investigacións sobre o culto ó sol, que no mesmo lugar foi cristianizado moi axiña, antigüidade que apoia o culto a San Andrés e as crenzas tan relacionadas co culto ós mortos.
Non cabe dúbida que os ritos en San Andrés de Teixido son reflexo dunha relixión prerromana anterior, pero hai máis:

Herba de Namorar en Teixido

O Ramo da Romaxe, o ramo que traen os romeiros ás súas casas logo de facer a “oferta” a algún dos santuarios populares de Galicia, para facer ver que cumpriron o voto feito. O ramo de San Andrés de Teixido era o máis sonado, estaba formado dunha vara larga de abeleira en cuio extremo superior ataban con varias cintas ornamentais ramas de toxo, colgando delas metálicas efixies e medallas do santo, e algunhas roscas e rosquillas de pan[15]. Alonso Romero fálanos dos ramos compostos de ramas de abeleira ao que atan ramas de teixo, que tamén é coñecido por teixido (de aí o nome do lugar). Tamén adoitan xuntar ao ramo as herbas de namorar. Lévanos para colocalos nas portas das súas casas ou nas cabeceiras das camas coa fin de que os protexa das enfermidades e do mal en xeral. Dende os tempos da civilización céltica, a abeleira considerouse nas Illas Británicas coma árbore sagrada relacionada coa fertilidade. Aínda hoxe os labregos cren que facilita o amor e os partos[16].

O teixoé a árbore da morte por excelencia na Europa antiga, as súas vermellas bagas foron utilizadas polos guerreiros cántabros e galaicos para os seus suicidios colectivos en Cantabria e no Monte Medulio.

Sanandresiños

Os ritos no entorno do santuario de San Andrés de Teixido amoréanse, aló temos a Fonte do Santo (con tres canos) onde se realiza o rito de tirar o pan na fonte, rito condenado por San Martiño de Dumio no século VI, se o pan aboia o mal que temos que combater desaparecerá, se vai ao fondo mala cousa.

Á herba de namorar, ou herbas namoradeiras, a chamada caravel mariño atribúenlle propiedades para namorar á persoa desexada, ata o século XIX o seu efecto escandalizou ao Padre Sarmiento que fai unha crítica durísima das prácticas amorosas no mesmo santuario, tamén atópase nos arredores os xuncos de ben parir.

As ofrendas de todo tipo dentro do santuario son de bazar post-moderno, os peregrinos deixan ante o altar esmolas, algún exvoto de cera, que soe representar a parte do corpo que o Santo André curou, pero tamén ofrécense maquetas de barco, muletas, e ata cadaleitos, hai anos con bastante profusión ata que a falta de espazo freou a tradición, eran ofrecidos polos peregrinos que se libraran de enfermidades mortais.

As lendas das almas en pena, da Compaña (que non tiña nada de santa), das caliveras, os ritos de tirar o pan na fonte, o ramo de San Andrés, a pía de tres cabezas e esvástica solar (s. VI?), …. son elementos que amosan uns ritos pagáns moi enraizados no entorno do santuario de San Andrés.

San Andrés de Teixido

O símbolo; a Cruz de aspas. Cara finais da Idade Media, en Occidente, San André adopta coma símbolo a cruz de aspas, unha tradición popular que non se apoia en ningunha fonte escrita, a cruz de aspas é o símbolo esquematizado do sol, na nosa terra atopámolo nas estelas funerarias romanas de Vigo do s. IV , e tamén nas aras dedicadas aoDeus Lar do castro de Donón, Bero Breo, o noso deus dos camiños. O Castro de Donón no Monte do Facho, preto da parroquia canguesa de Hío, protexida polo santo André onde o día de San Roque celébrase a antiquísima Danza dos Peregrinos no entorno da igrexa de San Andrés que loce na súa porta a cruz lobulada presente na plástica castrexa dos castros de Santa Trega e Cividade de Ancora (Viana do Castelo)[17]. O Monte Facho é o primeiro lugar de peregrinación da relixión pagá indíxena coñecido, aquí atópanse os derradeiros vestixios dunha relixión castrexa nos seus últimos días, os devotos ao deus dos camiños Bero Breo, DEO LARI BERO BREO”, que André Pena Graña traduce coma: “Ao Deus Lar” DEO LARI, “ de Moi Alta” BERO , “Amurallada Cidade”, quizás etimoloxicamente “Alta-Ciudadela” BREO, apunta Pena Graña que no “Deus Lar”, o elemento determinante Lar refírese a un condutor e receptor dos mortos, un psychopompos coma o noso San Pedro pescador de almas, e que a amurallada cidade que lle sirve de epíteto representa o Paraíso coas súas dúas portas, afirma Pena Graña, con seguridade, o carácter especificamente celta de DONÓN> *Dŭbnōnem, outra forma de *Dŭbnōs, o Deus Celta dos mortos que recibiu culto, testemuñado con case unha cincuentena de aras, no Facho de Donón, enfronte das Illas Sies (Cies) = insulae Deorum de PLINIO (N. H. IV, 119) qevnnhsoide PTOLOMEO (2, 6, 63)[18].

Guerreiro de Meixedo (Portugal)

O innomeable Don, o Deus dos Camiños, o Deus dos Mortos é citado polos seus epítetos, os cualificativos que o enxalzan e que, coma logo cos santos, darán nome ao deus e aos heroes e xefes guerreiros destacados: BREO, BRENUS,BREOGÁN . Nas comarcas interiores galaicas este deus será coñecido coma BANDUA (segundo Abalat o que enlaza, o Atador) ou BRAN (o corvo).

Ao Castro deDonón viñan de diferentes puntos da comarca, mercaban as aras votivas dun metro de altura nos canteiros locais, case todas levan a inscrición do deus dos mortos e a cruz de San Andrés (a cruz de aspas), a representación castrexa do Sol, eran aras oferentes dos vivos que salvaran dunha morte segura dedicadas ao deus dos camiños Lar Bero Breo, estas aras farían a mesma función que os modernos cadaleitos de Santa Marta de Ribarteme (As Neves), o mesmo rito que se prohibiu en San Andrés de Hío, en San Andrés de Teixido…

Ara ao Deus Beo Breo. Donón

Eses devotos, xa mortos, realizarían a peregrinación cara a Illa Marabillosa, a Illa da Eterna Xuventude, a morada de Don (de aí Donón, Doniños..?) o deus dos mortos na mitoloxía céltica, por iso vai de morto quen non vai de vivo, coma aínda fan no illote de Skellig fronte á costa de Munster (Irlanda), como no illote de Tévennec fonte a Pointe du Raz no finisterrae bretón, como crían os vellos pescadores que as almas dos que morren no mar ían ao illote de Onceta[19]

As almas dos mortos (a Compaña, moitos anos despois, no imaxinario popular) acompañadas e protexidas polo deus dos camiños e dos mortos chamado Breo, Breogán, Bran, Bandua, embarcarán na barca (quizais de pedra tamén), a Barca de Caronte na mitoloxía grega, e emprenderán a viaxe ás Illas Marabillosas, a Illa da Eterna Xuventude, cara a morada de Don, o deus da morte.

Os ritos de Teixido amosan uns cultos ancestrais ao deus dos camiños, o deus dos mortos, a pía oferente de tres cabezas que semella ser do século III ao VI, mostra un culto antiquísimo, cristianizado lixeiramente, sen moita convicción, polos diferentes protagonistas da nova relixión, e quen sabe?, é posible que os seguidores de Prisciliano, tan dados a asimilar a cultura pagá sen apenas modificar os ritos, foran os primeiros encargados da cristianización destes.

A San Andrés de Teixido van os vivos acompañando aos mortos, os mortos sen compañía, reencarnados en animais reptantes, ninguén se ceiba da viaxe ao Alén, ningún galeg@ deixa de gozar desa fermosa paixase, ninguén faltará á tradición;

A San Andrés de Teixido vai de morto o que non vai de vivo.

Post Data:

Non esquezan de mercar os Sanandresiños, para protexerse do que poida pasar.
Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía

OTERO PEDRAYO, R. Pelerinaxes I (Itinerario d´Ourense ao San Andrés de Teixido), Editorial Nós. A Cruña, 1929.

ALONSO ROMERO, F. Santos e barcos de pedra. Edicións Xerais, Vigo, 1991

RAMIL GONZÁLEZ, E. PICOS BRAGE, F. A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo, Deputación Provincial da Coruña. A Coruña, 2002.

GARCÍA TATO, I. Las encomiendas gallegas de la Orden de San Juan de Jerusalén, Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento. Santiago de Compostela, 2004.

ARMADA PITA, X.L. Cultos ancestrais e peregrinacións a Teixido http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/8714/1/CC39art15ocr.pdf

PENA GRAÑA, A. San Andrés De Teixido, La Casa De Don Y El Santo Grial. Cristianismo Celta y paganismo residual en la Gallaecia Bajo Imperial II Parte.http://www.celtiberia.net/articulo.asp?id=1734

CALO LOURIDO, Fco. A Plástica da Cultura Castrexa Galego-Portuguesa, TomosI e I I. Fundación Barrié de la Maza. Pontevedra 1992.
GARCÍA FERNANDEZ-ABALAT, B. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós o Castro, Sada, 1990.

LÓPEZ LOUREIRO, R. Samaín: A Festa das Caliveras. Ir Indo Edicións, Vigo, 2003

TABOADA CHIVITE, La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975.

BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego. Santiago de Compostela, 2007

[1]Pax. 199. Pelerinaxes I

[2] Pax. 122ss. Santos e barcos de pedra

[3] Pax 114 Santos e barcos de pedra

[4]Pax. 113 Santos e barcos de pedra

[5]Pelerinaxes I (Itinerario d´Ourense ao San Andrés de Teixido)

[6]Pax. 341 CULTOS ANCESTRAIS E PEREGRINACIÓNS A TEIXIDO http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/8714/1/CC39art15ocr.pdf

[7]Pax. 67. Las encomiendas gallegas de la Orden de San Juan de Jerusalén

[8]Pax. 28. A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo

[9] Pax.33 Las encomiendas gallegas de la Orden de San Juan de Jerusalén http://books.google.es/books?id=iM8qED4hL_wC&pg=PA65&hl=es&source=gbs_selected_pages&cad=3#v=onepage&q&f=false

[10]Pax. 116. Santos e barcos de pedra

[11]Pax. 337 CULTOS ANCESTRAIS E PEREGRINACIÓNS A TEIXIDO http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/8714/1/CC39art15ocr.pdf

[12] Pax. 102 La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975.

[13]Pax. 67-69, A plástica da cultura castrexa

[14]Pax.Pax. 92 Samain. A festa das caliveras. López Loureiro.

[15]Pax. 228-229. Diccionario Enciclopédico, Tomo III, de Eladio Rodríguez González

[16]Pax. 118. Santos e barcos de pedra

[17]Pax. 80, 589. A plástica da cultura castrexa II

[18] PENA GRAÑA, A. San Andrés De Teixido, La Casa De Don Y El Santo Grial. Cristianismo Celta y paganismo residual en la Gallaecia Bajo Imperial II Parte.

[19]Pax. 130. Santos e barcos de pedra.

↧

Bon Nadal

December 17, 2012, 1:59 am

≫ Next: Estatuíñas, menhires, estatuas-menhir e deuses dos camiños

≪ Previous: San Andrés de Teixido, no Cabo do Mundo, vai de morto quen non foi de vivo.

O 17 de decembro marca o inicio do Advento cristiá (na súa orixe a festa adicada a Saturno -fillo do Ceo e a Terra-, a Saturnalia). Comeza o Nadal, moita saúde, fraternidade e forza para tod@s as persoas de boa vontade.

Ata sempre e bo proveito, anosahistoria1@gmail.com

↧

Estatuíñas, menhires, estatuas-menhir e deuses dos camiños

April 8, 2013, 1:08 am

≫ Next: Santuarios pagáns cristianizados na Gallaecia I. Santa Susana, a carballeira asemblearia

≪ Previous: Bon Nadal

Pedrafita menhir de Andavao camiño de Arentía

Como vimos neste blog na antigüidade as diferentes culturas teñen os seus propios deuses protectores na carreira da vida e na etapa da morte; os gregos coa deusa Hécate e o deus Hermes, os romanos con Mercurio (o Hermes romano), os etruscos, sabinos e romanos cos Lares Compitales (de compita, encrucillada) ou Lares Viales (dos camiños), os pobos célticos adoraban a Bran, Brenus, Breo, Breogán, Bandua, en oriente, Min ou Osiris en Exipto, ou o fenicio Melkart.. .

Mais será Hermes o deus dos camiños máis documentado no occidente antigo. Coma condutor de almas cara o Máis Alá deixa aos defuntos na ribeira do infernal río Aqueronte, alí onde o barqueiro Caronte embárcaas cara o outro lado, o Alén. Por certo, outro río que leva ao Hades é o Lethes (Esquecemento), o mesmo que as tropas romanas identificaron co Limia en Ourense, e que se negaban a cruzar ás ordes de Bruto no 137 a.C..

Hermes de Pontedeume

Hermes deixa ás almas na fronteira entre ambos mundos, pois el é o deus das fronteiras e os límites; as lindes dos camiños na antiga Grecia estaban franqueadas por bustos coa imaxe do deus. A súa efixie nun piar con rostro humano e falo (símbolo de fecundidade) levantábase, protectora, nas casas pero tamén nas encrucilladas. Hérmes é o mensaxeiro dos deuses, protector da entrada na casa e no outro mundo, patrón de comerciantes e viaxeiros, mago, músico, filósofo[1],…, funcións que tamén ostentarán Mercurio e o Lug céltico. Deus dos pastores é viaxeiros é o inventor dos túmulos de pedras que sinalan os camiños?, é ademais, o deus multiplicador do gando (non hai ningún outro deus que mostre tanta solicitude polo gando e o seu incremento. Pausanias (II, 3.4)[2]), maquinador e contraditorio é o deus, tamén, dos ladróns[3].

A estatua de Hermes (herma), habitualmente bifronte (pero tamén con tres ou catro caras) e con falo (símbolo da fertilidade que outorgaba a devotos e gando) levantábase protectora nas encrucilladas do mundo antigo, ao seu carón os camiñantes deitaban unha pedra na súa honra formando os montículos chamados na nosa terra amilladoiros.

Recordamos que un costume dos peregrinos de San André de Teixido -que ata hai poucos anos realizábase tamén no Camiño de Santiago- é deixar unha pedra en outeiros chamados amilladoiros (o topónimo de Milladoiro ten esa orixe) coma proba de fe da súa peregrinación.

Recordamos tamén as tres hermas atopadas, ata de agora, na nosa terra; a do Hermes cuadrifaz -catro caras- de Pontedeume e o Bifaz -dúas caras- de Amorín (Tomiño), por certo, na casa onde se atopaba poñíanlle unha vela coma se fora un santo, ou o Bifaz de dúas cabezas da Brea (Dornelas, Mos), que se atopa no Museo de Pontevedra, considerada como un posible Ianus. Tampouco debemos esquecer o Ídolo fálico do Castro de Elviña, nin a Figura antropomorfa fálica do Castro de Vilapedre (Concello de Sarria). Recordemos tamén as 35 aras dedicadas aos Lares Viales, deuses romanos dos camiños…, as aras adicadas ao deus Bandua (o deus que nos ligaba e axudaba na batalla coa súa maxia)[4]. Recordamos as lendas sobre o Máis Alá, os ritos, a antropoloxía social da nosa terra e chegamos á conclusión de que os deuses dos camiños levaban tendo conta dos indíxenas galaicos dende os inicios da historia. Mais sería máis antiga a súa presenza por estes lares?.

Deus Min

Cada vez hai máis consenso entre autores ao conceder unha antigüidade cando menos neolítica ao rito de ofrecer unha pedra ao deus dos camiños. I é no Neolítico cando aparecen as primeiras manifestacións dos deuses dos camiños. En Exipto, Min, o deus dos camiños exipcio, considerado unha das deidades máis antigas de Exipto, era representado de pe co falo en erección e chamado "toro da súa nai", coma fecundador da deusa-ceo.

Na nosa Gallaecia, temos varios exemplos de figuras antropomorfas en pedra dende os anos 4000 aos 1000 a.C..

Nos últimos anos varios investigadores galegos e portugueses están a deitar luz sobre as chamadas estelas, ídolos ou estatuíñas con trazos humanos e estatuas-menhir con forma fálica.

Sobre os 4000-3000 a.C., os construtores dos dolmens colocan coidadosamente no seu interior unhas figuras de pedra cunha rudimentaria forma humana.

Estatuiña da Mina da Parbuxeira

Un exemplo significativo é o das catro estatuíñas antropomorfas (de constitución plana) e dos dous ídolos-betilos[5](de constitución cilíndrica, pero máis pequenos que as estatuíñas) da Mámoa 2 da Mina da Parbuxeira (Eirón, Mazaricos) na entrada da mámoa [6]. O que nos importa desta area santuario, coma a denomina Rodríguez Casal, é a disposición das estatuiñas e ídolos na entrada da mámoa; estaban colocados en fila, ao final; os ídolos, onde empezaba un empedrado de case 5 metros, ben estruturado e alienado coa porta do corredor da mámoa[7].
"Pola ubicación dos betilos e estatuíñas dentro da masa tumular, parece que foron colocadas alí para non ser vistas polos vivos e actuar, con toda seguridade, de un modo apotropaico[8], "…debemos interpretalas coma obxectos simbólicos de tipo relixioso, quizais como a representación simbólica da divindade neolítica dos mortos, cuio culto exténdese a partir do Neolítico todo ao largo da Fachada Atlántica e o Mediterraneo"[9]. Nesta Mámoa 2 é onde aparecen os vasos campaniformes clásicos (2700-2000 a. C.)[10].

Ídolos de Dombate

Casos paralelos son os da estela antropomórfica de Paredes, Lugo, as estelas asturianas, e as do monumento megalítico de Ile Guennoc no Finisterre da Bretaña. Outra mostra destes ritos sagrados en relación coa morte son os 20 ídolos atopados no corredor do Dolmen de corredor de Dombate[11] (sobre os 3000 a.C.) marcando a entrada ao dolmen, á maneira das estatuíñas e ídolos de Parxubeira, igual quizais que os ídolos da Cova da Moura (Argalo. Noia), o ídoliño de Consellos (Mos), os da Mámoa do Rei de Cotorredondo (Vilaboa) - estes dous localizados no Museo de Pontevedra- ou do ídolo de Axeitos (Oleiros. Ribeira), parecen indicar os primeiros pasos do simbolismo dunha relixión onde unha divindade protexía a paz dos mortos.

Ídolo da Cova da Moura, Noia

Na Gallaecia sur, en Portugal o patrón é o mesmo[12]. Nestas mámoas repítese a liña de pedras que levan ao interior do monumento, a pedra é parte fundamental do rito relixioso.

Os ídolos e estatuíñas do megalismo galaico parecen indicar unha función protectora relacionada coa morte.

Quizais, anos máis tarde, os construtores das mámoas vexan a necesidade de que as estatuas e ídolos salgan ao exterior, quizais esas divindades protectoras dos mortos (antepasados divinizados?) teñan tamén que axudar aos vivos descendestes destas; fóra, no entorno da mámoa, ou quizais os pobos do ámbito atlántico amosan unha nova forma de adoración, o caso é que; eríxense monumentos (xa de maior tamaño, pasan do metro de altura), normalmente a máis dunha trintena de metros das mámoas (as chamadas antas, dolmens..), en camiños ancestrais, nas súas encrucilladas, presidindo os vales, os montes, en moitos casos son punto de encontro e marcan o límite xeográfico de varios territorios..., son as famosas pedrafitas, os menhires, as estatuas menhir, algunhas cruces de pedra... aínda que esquecidos durante miles de anos (ata hai poucos anos semellaba que en Galicia só existía a Lapa de Gargantáns, Moraña) , hoxe en día, recentes estudios amosan a súa extraordinaria variedade e importancia.

Estatuíña da Mina da Parbuxeira

Os menhires son principalmente símbolos fálicos concentradores da forza transmisora de vida, e por tanto relacionados cos ritos máxicos para a resurrección ou continuidade da vida na ultratumba, e segundo Freiherr 18, ao igual que o gran obelisco central dos templos exipcios consagrados ao Sol (por exemplo o de Abusir, 5ª din.) serían especie de falos depositarios da forza creativa solar identificada coa do antepasado divinizado.[13]

Hai que ter en conta o significado sexual dos menhires, que está universalmente atestiguado en diferentes niveis culturais. Jeremias (2,27) fala dos que "din ao leño; "Ti es o meu pai" e á pedra; Ti concibíchesme". A crenza nos poderes fertilizantes dos menhires era frecuente aínda entre os campesiños europeos a comezos do século XX….[14].

Pedrafitas menhir sinalando a proximidade dunha agrupación de mámoas, facendo de marco de termo entre varios concellos ou parroquias son moitos na nosa terra, Ramón Boga, no seu extraordinario blog; Dolmenes, recolle polo miúdo unha boa mostra; a Pedrafita menhir da Fonte das Meigas en Sueiro, Culleredo , a Pedrafita menhir cruceiro do Cristo deMouraz , no Camiño dos Arrieiros (ancestral camiño vertebrador do interior galego coa costa que atravesa, dende A Pontes, as serras da Faladoira, Monte Caxado e A Coriscada ata Estaca de Bares), a Pedrafita menhir de Portonovo, Sedes, Narón ( no Camiño de Teixido) ou a Pedrafita menhir Marco do Vento no Monte Seixo de Cerdedo, duns 6 metros de alto, que se atopa a un 100 metros da máxica Portalén, son algúns deles.

Unha pedrafita que merece un capítulo aparte é o Marco de San Lourenzo que marca o límite de catro parroquias; San Salvador de Maniños e Santa Olaia de Limodre do concello de Fene e San Martiño do Porto e San Mamede de Laraxe do concello de Cabanas, esta pedrafita de 50 cm que segundo o Catastro de Ensenada, estivo dentro dunha capela, hoxe desaparecida con advocación a San Lourenzo é protagonista de diversos ritos relacionados co seu poder curativo e máxico, quita o mal de ollo, a envexa e todo tipo de enfermidades (hai testemuños na comarca, de nenos que recuperaron a fala grazas ao Marco), mais o realmente salientable son os complexos ritos que se deben realizar para a acadar o beneficio buscado, Eva Loureiro fai unha exhaustiva recompilación na Revista Cátedra.

Este rito relaciona o poder sobrenatural do inframundo que habita nas encrucilladas e o número máxico 9, coa curación dos males de ollo e demais feitizos. Garda certas semellanzas cos ritos da Comarca do Xallas e Cee,…

Estatuas menhir

Pedrafita menhir da Fonte das Meigas en Sueiro, Culleredo

Maís, hoxe, nós fixaremos a nosa atención nas estatuas menhir, as estatuas con forma humana. Das que temos varios exemplos:

Estatua menhir de Vilar de Santos -do III ao II milenio a. C.- (agora no Museo de Ourense), atopábase ao pe da vía romana XVIII de Bracara a Asturica, os veciños recordan que se as vacas preñadas, cando pasaban á súa beira, refregábanse nela, era sinal dun bo nacemento. A Pedrafita menhir da Cruz do Campo, O Vicedo, semellante á de Vilar de Santos, tiña unha función curativa, os veciños ataban a ela o gando enfermo para que sandara, Xabier Moure rescatouna para nós, reconvertida en cruceiro (foille gravada unha cruz no peito a mediados do século XX), estivera chantada no antigo camiño real, estariamos ante outra estatua menhir.

Caso semellante é o da posible Estatua menhir do Cristo da Lagoa en San Miguel das Negradas, O Vicedo, tamén cunha cruz latina gravada no peito, ante el paraban os enterros, soterraban nonnatos e tamén adultos. Castelao na súa imperecedoira obra As Cruces de Pedra na Galiza de 1950, fálanos da posible adcripción prehistórica da Cruz de Buio, Viveiro, chamada popularmente, Pau da Vella, Castelao di; aparesceu soterrado até os brazos nun xacimento de turba, que se formou dispois da súa ereición; e supoñemos que a cruz é máis vella que o xacimento de turba[21], Ramón Boga tamén fai mención da súa posible orixe neolítica.

A Estatua menhir de Vilarinho de Samardâ (Vila Real, Portugal) a 50 km ao sur de Chaves, quizais da mesma era que a de Vilar de Santos, de maior tamaño que as anteriores, coa cabeza gravada e diferentes trazos na peza, parece indicar unha transición na estética das estatuas menhir.

Estatuas menhir con estola, datadas no Bronce Final entre os anos 2300-1500 a. C. :

Estatua menhir de Vilarinho de Samardâ

Son estatuas-menhir que teñen en común unha vestimenta en forma subrectangular no seu reverso, dita vestimenta puidera tratarse dunha capa, manto ou estola, algunhas portan armas, están erixidas en antigas zonas de tránsito, todas apareceron nun radio de 80 km arredor de Chaves, Portugal.

Estatua-menhir de San Pedro de Muíño, Oimbra, Verín. Con forma antropomorfa fálica. Reutilizada no s. I d. C. coma estela, ten unha inscripción onde Celtiatus (de celtius, celta) dedícaa ao seu fillo Latronus . A peza de Oímbra indícanos algo máis, está dicíndonos que un indíxena galaico, con poder xerárquico, utiliza o latín para inscribir nunha escultura -que seguramente seguía tendo unha función funeraria e apotropaica-, unha dedicación ao seu fillo, qué mellor acompañamento ao máis alá.

Estatua-menhir de San Pedro de Muíño

Estatua-menhir do Tameirón, A Gudiña, Ourense. Atopada a preto dos 30 quilómetros da anterior, fracturada na parte superior amosa forma antropomorfa, Beatriz Comendador considera que podería ser o marcador dun lugar no que se realizarían rituais conmemorativos vencellados coa morte. Arrieiros e segadores recorreron estes antigos camiños como evidencian os amilladoiros e os vellos mesóns que no século XVII mostraban certa notoriedade comercial[25]. Preto da estatua atópanse dúas mámoas e varios petróglifos. Polo entorno pasaba as romanas Calzada das Minas e a Vía XVI preto tamén se atopan as minas de estaño de Val Grande (A Barxa), Trabisquedo en Pentes e Tamierón.

Tamén no norte de Portugal, na mesma área nun radio duns 80 kms ao redor de Chaves[26], zona que na Idade de Ferro estará ocupada polos pobos castrexos dos Bibali e os Turodi na Gallaeci Bracari temos as estatuas menhir de Chaves, Bouça, Faiôes, Atúdes e San Joâo de Ver[27].

Estatua-menhir do Tameirón

Mención especial dentro das estatuas-menhir con estola son as dúas da Serra da Nave[28] (Moimenta da Beira, Viseu), Portugal, na rexión do Alto de Paiva que se atopa no interior á altura de Porto, ámbalas dúas (a Nave2, cristianizada cunha cruz) localizadas nunha posición de dominación xeográfica sobre os lameiros inmediatos. Tamén a Estatua-menhir (con espada), de Cruz de Cepos (29) en Cervos (Montalegre, Vila Real), a uns 20 quilómetros da de Oímbra, a medio camiño entre as aldeas de Arcos e Cervos, facía de marca divisoria entre ambas moi preto da estrada que as une, nunha zona moi visible desde unha extensa área no seu redor, nunha vía natural de tránsito preto de rexión mineira de estaño (Serra de Leiranco), ten unha cruz de aspas gravada no seu frontal.

Todas estas estatuas menhir dátanse no Bronce Final, todas apareceron en proximidades de cursos de auga, en zonas de fronteira entre áreas de forte contraste xeográfico e que, por tanto, serviron de zona de paso….Estas pezas poden interpretarse coma sinaladores de camiños [30].

Estatua menhir Cruz de Cepos 1. Foto de Pax. 191. Estelas e Estátuas-menires da Pré á Proto-história. Lara Bacelar Alves e Mário Reis

Estas estatuas menhir son formas de expresión simbólica materializada na personificación, en pedra, dunha figura tutelar, heroe deificado ou dunha entidade mítica que asume características humanas[31].

Pax. 117. Estelas e Estátuas-menires da Pré á Proto-história.
Domingos J. Cruz, André Tomás Santos.

González García considera, ademais, que a través da vestimenta (estola subrectangular do reverso que parece representar unha capa do xefe ou da divindade) e das armas (nas portuguesas) estas estatuas-menhir representarían a divindades, xefes ou heroes e indicarían a existencia dunha sociedade con guerreiros.

As recentemente atopadas Estatua menhir de Guerreiro de Pedra Alta, Castrelode Val (Ourense) e a de Vilar de Perdizes, Portugal[33] parecen un caso aparte, son dos anos 1200 ao 1000 a.C. pertencen ás estelas de guerreiro con escudo de escotadura en v e carro, típicas do suroeste ibérico, a da Pedra Alta marcaba unha ruta e a súa forma é antropomorfa (ten insinuados os brazos e pernas, dato pouco común nas do sur), denota unha adaptación ás formas galaicas. Estes monumentos -que se atopan a 20Km unha da outra e dentro do radio das Estatuas menhir de estola- amosan outra proba da importancia estratéxica da nosa terra na prehistoria, referendan que Galicia foi un lugar de comunicación entre as culturas mediterráneas e as Illas Británicas.

Estatua menhir de Castrelo do Val

A modo de conclusión podemos dicir que as estatuíñas das mámoas na nosa terra foron gañando tamaño e terreo, esas divindades protectoras dos mortos parece que saíron ao exterior e colocáronse nos camiños protexendo as rutas das mámoas, serían o símbolo da protección divina no camiño da vida e da morte e por conseguinte símbolo da fertilidade, algunhas seguirían coa súa figura antropomorfa, outras tomarían a forma de estatuas menhir, estas, case todas, con forma fálica, unhas exhibindo armas, algunhas con brazos, outras sen eles, moitas con gravados, mais todas se colocaron en camiños de peregrinación, de ruta comerciais importantes ou no camiño ás minas.

Ainda que estes monumentos deberon albergar durante miles de anos as divindades protectoras dos camiños, na cultura castrexa, o deus dos camiños variaría a súa representación pétrea, a cabeza humana adquire protagonismo, nótase no Hermes de catro cabezas de Pontedeume, no Bifaz de Amorín, mais a súa función procreadora e sandadora continúa e observámolo no Ídolo fálico do Castro de Elviña e na Figura antropomorfa fálica do Castro de Vilapedre (Concello de Sarria), coa aculturación romana apareceran as aras dedicadas aos Lares Viales, ao Lar Bero Breo, ao deus Bandua, non obstante, na maioría das trebas castrexas é de supoñer que as Estatuas menhir seguirían albergando o seu poder ancestral.

Ara ao Deus Bandua, Eiras, San Amaro (Ourense)

Esa representación simbólica do deus dos camiños protexeu aos camiñantes, aos mortos e foi o adaíl da fertilidade durante miles de anos, co tempo quedaron relegados á protección do gando, temos esa información transmitida polos veciños da Pedrafita menhir da Cruz do Campo, da Cruz da Moa na Capela ou de Oimbra, é ben posible que todas elas tiveran esa función. Hoxe en día aínda quedan moitas en pe, que sexa por moitos anos.
Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

Este pequeno traballo realizouse contando coa axuda divulgativa e fotográfica dos blogues de Ramón Boga e Xavier Moure aos que agradecemos a súa desinteresada colaboración.

Bibliografía

GONZÁLEZ GARCÍA, F.J. Actas do Congresso Transfornteirico de Arqueologia. Revista Aquae Flaviae 41. Chaves, 2009.

http://www.academia.edu/397786/Fonte_J._2009_coord._Actas_do_Congresso_Transfronteirico_de_Arqueologia._Um_Patrimonio_sem_fronteiras._Revista_Aquae_Flaviae_41._Grupo_Cultural_Aquae_Flaviae_Chaves._ISSN_0871-4061

IV XORNADAS RAIANAS. Estelas e Estátuas-menires da Pré á Proto-história. Camara Municipal de Sabugal. Sabugal, 2011

MIRCEA ILEADE. Historia de las creencias y de las ideas religiosas, Ediciones Paidós Ibérica. Barcelona, 1999.

MONTEAGUDO GARCÍA, L. Menhires y marcos de Portugal y Galicia, Anuario Brigantino nº 26. Betanzos, 2003.

BOGA MOSCOSO, R. http://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com.es/

MOURE SALGADO, X. http://onosopatrimonio.blogspot.com.es/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

[1] Pax. 133. Diccionario de Diosas y Dioses, Diablos y Demonios

[2] Pax. 354. Historia de las creencias y de las ideas religiosas. Tomo I.

[3] Pax. 770 e ss. KAHN-LYOTARD, L. Diccionario de mitologías.

[4] Pax. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós o Castro, Sada, 1990.

[5] O betilo é unha pedra sagrada chantada verticalmente que evoca unha divindade, o ídolo é a imaxe da divindade, xa sexa en pedra ou pintura. Basicamente son o mesmo concepto.

[6] Pax. 27 e 31 . La necrópolis megalítica de Parxubeira

[7] Pax. 30. La necrópolis megalítica de Parxubeira

[8] Dito dun rito, dun sacrificio, dunha fórmula...: Que, polo seu carácter máxico, crese que afasta o mal ou propicia o ben.

[9] Pax. 73. La necrópolis megalítica de Parxubeira

[10] Pax. 71. La necrópolis megalítica de Parxubeira

[11] http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3810.pdf

[12] Pax. 11 http://www.academia.edu/397786/Fonte_J._2009_coord._Actas_do_Congresso_Transfronteirico_de_Arqueologia._Um_Patrimonio_sem_fronteiras._Revista_Aquae_Flaviae_41._Grupo_Cultural_Aquae_Flaviae_Chaves._ISSN_0871-4061

[13] Pax. 27-28. Luís Monteagudo García, Anuario Brigantino nº 26. Ano 2003

[14] Pax. 163. Historia de las creencias y de las ideas religiosas. Tomo I.

[15]http://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com.es/search?q=Marco+de+Fonte+Salgueiras+ou+Fonte+das+Meigas

[16] http://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com.es/2013/03/pedrafita-menhir-cruceiro-o-cristo-de.html

[17] http://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com.es/2013/03/pedrafita-menhir-de-portonovo-sedes.html

[18] http://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com.es/2012/12/pedrafita-menhir-marco-do-vento-cerdedo.html

[19] http://www.musarqourense.xunta.es/wp-content/files_mf/pm_2002_09_gal.pdf

[20] http://patrimoniodovicedo.blogspot.com.es/2011/06/monumentos-do-concello-do-vicedo.html

[21] Pax. 48. As cruces de pedra na Galiza.

[22] http://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com.es/2012/06/anta-de-santo-tome-o-valadouro.html

[23] http://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com.es/2012/10/estatua-menhir-de-muino-de-san-pedro.html

[24] http://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com.es/2012/10/estatua-menhir-do-tameiron-gudina_16.html

[25] Pax. 221. Estelas e Estátuas-menires da Pré á Proto-história. Beatriz Comendador Rey, Víctor Rodríguez, Alejandro Manteiga.

[26] Pax. 270. Estelas e Estátuas-menires da Pré á Proto-história

[27] Pax. 129. Revista Aqvae Flaviae, N.º41 - Chaves 2009

[28] Pax. 117. Estelas e Estátuas-menires da Pré á Proto-história. Domingos J. Cruz, André Tomás Santos.

[29] Pax. 191. Estelas e Estátuas-menires da Pré á Proto-história. Lara Bacelar Alves e Mário Reis

[30] Pax. 131. Revista Aqvae Flaviae, N.º41 - Chaves 2009

[31] Pax. 198. Estelas e Estátuas-menires da Pré á Proto-história. Lara Bacelar Alves e Mário Reis

[32] http://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com.es/search?q=Castrelo+do+Val

[33] http://verin-natural.blogspot.com.es/2012/10/egrexio-persoeiro.html

↧

Santuarios pagáns cristianizados na Gallaecia I. Santa Susana, a carballeira asemblearia

January 5, 2016, 2:52 pm

≫ Next: Coso, o Deus Galaico da Asemblea

≪ Previous: Estatuíñas, menhires, estatuas-menhir e deuses dos camiños

A Paulae ao resto da Cuchipanda que gozan e conspiran ao amparo da Carballeira de Santa Susana

Galicia, como ben sabemos, é país distinto. Dende a prehistoria vaise tecendo unha cultura e historia que a fan única, as expresións relixiosas das grandes civilizacións irán deixando as súas pegadas normalmente sobre a anteriores, a romana sobre a castrexa, a cristiá sobre a galaico-romana...

Hoxe comezamos unha serie onde trazamos os lugares ou santuarios onde a cultura castrexa ou a galaico-romana realizaban os seus ritos ou asembleas e que foron cristianizados pola Igrexa Católica edificando sobre eles os seus templos nun exercicio de aculturación[1].

San Fiz de Solovio

De Outeiro dos Poldros a Carballeira de Santa Susana

Detalle na basa dunha columna de San Fiz

Tempo atrás vimos o caso do nacemento do santuario galego máis internacional; a Catedral de Santiago. Construída sobre unha mansión romana na aba dun monte onde na súa cima atopábase, segundo o profesor Díaz Díaz, o Castro de Ouro ou antesquizás chamado Callobre, sobre o que se

construíu a igrexa máis antiga de Compostela;

San Fiz de Solovio, segundo a tradición alí vivía o ermitán Paio, descubridor das reliquias de Santiago Apóstolo. A antiga capela, de orixe descoñecida, foi reconstruída por Sisnando I, bispo de Iria Flavia a principios do século X, foi destruída por Almanzor e de novo reconstruída por Diego Xelmírez no século XII. Tivo posteriores reformas. O seu famoso e cromático tímpano coa Adoración dos Reis é do século XIV.

Da súa etapa románica só queda visible a cruz antefixa e o pórtico. Nunha basa das súas columnas podemos apreciar as portas do Máis Alá simbolizadas polos arcos de medio punto tan comúns nas estelas funerarias galaico-romanas do século III-IV, atopadas en Iria Flavia, Castro Donón, Vigo ….

Carballeira de Santa Susana antes Outeiro dos Poldros

Dende San Fiz cara a posta do Sol contemplábase a Igrexa do Santo Sepulcro erixida sobre outro castro; o Outeiro dos Poldros[2](hoxe coñecido como a Carballeira de Santa Susana), Auterium Puldrorum[3] no latín típico da vida galega do século XII [4] . Outros castros veciños rodeaban estratéxicamente os de Compostela eran os de San Marcos, os de Formariz, do Eixo, de Ramelle, de Vilasuso e de Figueiras[5].

A mediados do século XX varios prehistoriadores e historiadores teñen apuntado a posibilidade de que o altar da Igrexa do Santo Sepulcro tivese albergado unha mámoa[6]. A construción desta igrexa ás aforas, tan preto da cidade medieval, o nome de Santo Sepulcro, o do Outeiro dos Poldros e a denominación dunha porta da cidade, unha rúa e un pasadoiro co nome de mámoa na cidade dos séculos XIII ao XV[7] indicarían a presenza de varias tumbas megalíticas no entorno, a igrexa do Santo Sepulcro na cima do Outeiro dos Poldros facía pensar na cristianización dun monumento funerario prehistórico.

É indiscutible que a Igrexa do Santo Sepulcro, pese a estar nas aforas da cidade, ao pe do camiño de Iria Flavia, era un lugar idolatrado e moi popular sen dúbida envolto en ritos pagás que á igrexa non lle sería doado dobregalos:

Xelmírez ordenando dous cabaleiros. Tombo Toxosoutos

No ano 1105, o bispo Xelmírez, seguindo a máxima do Papa Gregorio Magno (s. VI) que propoñía; " Non suprimades os festíns que celebran aquelas xentes nos sacrificios que ofrecen ós seus deuses; trasladalos ó día das festas dos santos mártires, co fin de que , conservando algunhas groserías , alegrías da idolatría …", cámbialle a advocación de Santo Sepulcro pola de Santa Susana, virxe e mártir e reconstrúe a igrexa ….ennobrecida esplendidamente polo venerable corpo de Santa Susana..[8] (en 1102 Xelmírez, coa pillaría que o caracterizaba, convenceu ao bispo de Braga para traerse varias reliquias santas das igrexas da capital galaica, entre elas, seica, o corpo santo de Santa Susana[9]) e ordena que tódolos anos se vaia en procesión ata alí na Pascua e que … despois de celebrar misa solemne coa asistencia do clero e de todo o pobo compostelán, volvese cada un a súa casa contento[10].

Xelmírez reedifica e dota de máis forza simbólica o templo do Outeiro dos Poldros co corpo dunha santa e virxe. A anterior denominación de Santo Sepulcro desaparece, agora a razón de ser do templo é a custodia do corpo da Santa, o novo templo católico ten unha nova inquilina. Seguramente pasaron moitos anos desde a construción da antiga igrexa e a súa función cristianizadora duns ritos pagás nun antigo altar castrexo ou mámoa non dera os froitos esperados, quizás a Xelmírez pareceulle demasiado pretensioso o nome ou era o momento de facer esquecer aos composteláns a razón orixinal de erixir un templo cristián sobre un santuario pagán.

Raíña Urraca. Tumbo A Catedral Santiago

Mais o que é inapelable é que o lugar conserva a súa función de espazo de reunión do pobo, nel xúntanse en comunidade as xentes de Compostela algunhas veces ao ano (de aí a procesión que instaura Xelmírez) e, sobre todo, nas ocasións de máxima importancia para @s veciñ@s.

No Outeiro dos Poldros é onde se trazan as grandes revoltas d@s veciñ@s de Compostela e arredores nos séculos XII ao XV, a Historia Compostelá, alentada e financiada por Xelmírez, narra as primeiras revoltas populares contra o seu poder señorial e infórmanos que tódolos venres, na Igrexa de Santa Susana, …chamada desde antigo Outeiro dos Poldros[11]reúnese a Irmandade; cóengos menores, burgueses, pequena nobreza e os xentís da cidade …con xente equipada con diversas armas, absolvían aos culpables considerándoos inocentes e oprimían os pescozos dos inocentes[12] (por suposto o cronista da Historia Compostelá trata aos rebeldes como foraxidos). Estas asembleas abertas, onde se reúne todo o pobo, trazan as revoltas cidadáns:

Anos 1116-1117. A primeira Irmandade rebélase contra o bispo Xelmírez e a raíña Urraca -nai do rei de Galicia Afonso VII- (considerada traidora polos amotinados). Ocupan a Catedral, Xelmírez escapa disfrazado e a raíña é golpeada e arrastrada polo chan; …collérona e botárona en terra nunha lameira, raptárona coma lobos e racharon os seus vestidos[13]. A rebelión é aplacada aos tres días pola acción conxunta dos exércitos de Afonso VII, do Conde de Traba, de Xelmírez e da raíña[14].

Ano 1136. Asaltan ao Arcebispo Xelmírez nos apousentos do seu pazo, apédrano e bótano da cidade. En outubro asínase a paz en Burgos en presenza de Afonso VII, de Xelmírez e representantes da Irmandade[15].

Anos 1319-1320. Revolta contra o dominico francés Berenguel de Landoira (quen lle da nome á Berenguela, unha torre da catedral) polo seu nomeamento coma Arcebispo e señor feudal de Santiago de Compostela. A cidade pecha as súas portas ao Berenguel que se refuxia no Castelo da Rocha Forte, alí chama a negociar aos dirixentes da nobreza e a burguesía da cidade aos que fai asasinar. Asínase a paz na igrexa de Santa Susanao 27 de setembro de 1320[16].

Castelo da Rocha Forte

Anos 1458-1459. Convocatoria da Asemblea de Santa Susana para a organización da Primeira Revolta Irmandiña contra os abusos do arcebispo Rodrigo de Luna, sería o ensaio das futuras rebelións que terían lugar nos anos 1467-1469, acoden tamén campesiños da comarca[17].

Ano 1467. 16 de marzo, última reunión documentada dos Irmandiños en Santiago de Compostela, na Carballeira de Santa Susana. dende onde marchan as forzas dos Irmandiños contra o Arcebispo Fonseca II (dos últimos arcebispos de capa e espada) e destrúen o Castelo da Rocha Forte ….intensos enfrontamentos en Santiago e nos arredores onde o monte de Santa Susana era un lugar estratéxico[18]. Finalmente no 1469 o Arcebispo consegue entrar na cidade, pese a isto varios burgueses amotinados seguirán formando parte do concello.

Cruz antefixa entrelazada Santa Susana. S. XII
Semellando a plástica castrexa

Mais a partir de finais do século XIV a burguesía compostelá comeza un proceso de redución e cerrazón do concello asembleario, dende a participación multitudinaria condúcese á reunión de persoas contadas e dende a celebración na praza pública celebra as reunións en lugares pechados e privados[19], as reunións no Outeiro dos Poldros serán cada vez máis esporádicas, o proceso asembleario da toma de decisións empeza a esmorecer.

Co transcurso do tempo, e posiblemente coas revoltas dos séculos XIV e XV a igrexa arruinouse.[20] No século XVI a carballeira estaba en poder do Conde de Altamira que a cede á cidade de Santiago. Sabemos que a partir dese século a carballeira pasa a ser un lugar de ocio e celebración, constrúense casas de acollida para pobres no entorno da igrexa, colócanse tendas e tabernas, e comeza a feira de gando que se manterá ata o ano 1971.[21]Mais é moi posible que o Outeiro dos Poldros xa tivese ese uso festivo dende séculos atrás.

A decisión de Xelmírez de fornecer o espírito católico do lugar coas reliquias da Santa Susana deberíase a un intento de impregnar dun cariz máis cristián e acougado o lugar de reunión comunal e popular que se amosa nos documentos medievais.

Hoxe sabemos que o Outeiro dos Poldros, na súa orixe, era un espazo sagrado pagá, é tamén posible que se tratara dun castro como espazo de culto castrexo.

Cruz céltica antefixa con Agnus Dei en San Fiz. S. XII

Dende tempos prerromanos certos castros facían a función de lugar de peregrinación e reunión dos populi ou trebas das comarcas castrexas. Estrabón[22] (xeografo grego do século I d. C.) describe como neles reuníanse para facer ofrendas, sacrificios de chibos e cabalos, banquetes, competicións ecuestres, combates ximnásticos, bailes e, sobre todo, reuníanseen asemblea para trazar todos os asuntos xurídicos, de xurisdición e de entronización dos xefes ( princeps) das trebas, todo na honra do deus da guerra, nestas terras; Coso, Bandua, Bran, Breno, Breo, Lug…

Que a Carballeira de Santa Susana foxe coñecida como o Outeiro dos Poldros a principios do século XII parece indicar un uso moi antigo do lugar, non esquezamos que outeiro vén do latín altar-altarius, esa denominación, pois, parece estar relacionada cun altar e con cabalos, animal galego por excelencia e sagrado na antigüidade[23]. Parece indicar un lugar de celebracións pagás onde se reunirían as xentes da comarca. Son numerosos os textos antigos onde se relata a importancia da asemblea xeral das tribos entre os pobos célticos, é o órgano de máxima autoridade e poder de decisión sobre o destino da comunidade, nomea aos xefes que os dirixen na batalla e deroga nomeamentos (24).

Na Alta Idade Media o lugar de reunión dos antepasados composteláns seguiría no seu sitio e as asembleas abertas da cidade medieval trazarán as revoltas contra o mal goberno, como se facía hai séculos.

Pasaron nove séculos dende as asembleas medievais no Outeiro dos Poldros e, aínda hoxe, as manifestacións de protesta máis sonadas de Santiago e do país arrancan ao pe da Carballeira de Santa Susana.

Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía

CARRO GARCÍA, J. Outeiro de Santa Susana, Castro y Mámoa de Santiago de Compostela, Murcia, 1962.

VARIOS. Galicia Arte, Hércules Ediciones S.A. A Coruña, 1984.

EDICIÓN EMMA FALQUE, Historia Compostelana, Ediciones Akal, Madrid, 1994

LÓPEZ TEIXEIRA, X.A. Rex et Regina. Urraca, Afonso e a monarquía galega, Editorial Toxosoutos, Noia, 2013.

LÓPEZ CARREIRA, A. A cidade medieval galega, Edicións A Nosa Terra, Vigo, 1999.

PALLARES, M. C. & PORTELA, E. Historia da Cidade de Santiago de Compostela (Reis, Bispos e Burgueses), USC, Santiago de Compostela, 2003.

BRAVO PINTOS, M. Transformaciones de Santa Susana y la Alameda en Santiago de Compostela. Revista Quintana, USC, Santiago de Compostela, 2014 http://www.usc.es/revistas/index.php/quintana/article/view/1659/3093

LÓPEZ ALSINA, F. La ciudad de Santiago de Compostela en la Alta Edad Media, USC, Santiago de Compostela, 2013.

GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Las rutas sagradas de Galicia. Perduración de la religión celta de la Galicia Antigua en el folclore actual, Deputación da Coruña, A Coruña, 1999.

BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela 2007.

BERMEJO BARRERA, J.C. Mitología y mitos de la Hispania prerromana II, Editorial Akal, Madrid, 1989.

BERMEJO BARRERA, J.C. Sociedade e relixión na Galicia Antiga, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela, 2008.

MUÑIZ COELLO, J. Los miembros de la asamblea celta. Notas para su estudio. Revista Iberia nº 3, Universidad de la Rioja, Logroño, 2000.

[1]Proceso de adopción e asimilación por parte dun grupo de individuos do modelo cultural doutro, debido ao contacto directo e continuado das súas diferentes culturas.

[2]Pax. 577. Historia Compostelana, Edición Emma Falque

[3]Pax. 2. Outeiro de Santa Susana, Castro y Mámoa de Santiago de Compostela.

[4] Pax. 30. Historia Compostelana, Edición Emma Falque

[5]Pax. 4. Outeiro de Santa Susana, Castro y Mámoa de Santiago de Compostela

[6]Pax. 3. Outeiro de Santa Susana, Castro y Mámoa de Santiago de Compostela

[7]Pax. 9. Outeiro de Santa Susana, Castro y Mámoa de Santiago de Compostela

[8]Pax. 109. Historia Compostelana, Edición Emma Falque

[9]Pax. 94. Historia Compostelana, Edición Emma Falque

[10]Pax. 109. Historia Compostelana, Edición Emma Falque

[11]Pax. 577. Historia Compostelana, Edición Emma Falque

[12]Pax. 577. Historia Compostelana, Edición Emma Falque

[13]Pax. 577. Historia Compostelana, Edición Emma Falque

[14]Pax. 140-144. Historia da Cidade de Santiago de Compostela

[15]Pax. 146-148. Historia da Cidade de Santiago de Compostela

[16]Pax. 154-158. Historia da Cidade de Santiago de Compostela

[17] Pax. 165. Historia da Cidade de Santiago de Compostela

[18]Pax. 140. Transformaciones de Santa Susana y la Alameda en Santiago de Compostela.

[19]Pax. 159. Historia da Cidade de Santiago de Compostela

[20]Pax. 140. Transformaciones de Santa Susana y la Alameda en Santiago de Compostela.

[21]Pax. 141. Transformaciones de Santa Susana y la Alameda en Santiago de Compostela

[22]Pax. 433. Los pueblos de la Galicia Céltica.

[23]Pax. 122 e ss. Sociedade e relixión na Galicia Antiga.
(24) Pax. 226 e ss. Los miembros de la asamblea celta.

↧

Coso, o Deus Galaico da Asemblea

March 2, 2016, 11:29 am

≫ Next: Bandue, o Deus Galaico dos Camiños

≪ Previous: Santuarios pagáns cristianizados na Gallaecia I. Santa Susana, a carballeira asemblearia

Sabemos da existencia dos deuses que adoraban as xentes dos castros galaicos polos altares de pedra onde se gravaron os seus nomes. Foi logo da conquista romana da Gallaecia, a partir do século II, cando certos membros das trebas que poboaban os castros asimilan hábitos romanos, entre eles a escritura e a adopción do gusto romano polas aras ou altares para realizar os ritos a súas divindades. As aras mostran os nomes dos oferentes devotos, os dos seus deuses, os epítetos (adxectivos que amosan as características do deus) e a fórmula de adoración co que o devoto ofrece o altar á divindade. Os poboadores dos castros pasan de facer os seus ritos e sacrificios en altares pétreos, nos outeiros ou penedos e nos bosques a facelos nas aras.

Castro Leiro (Besamaño), a 4.5 km. de Romai Vello

Certos deuses son os que convocan máis mobilización de devotos castrexos, as festas ou feiras na súa honra reúnen en comuñón pagá ás trebas de castros propios e veciños, a arqueoloxía e as fontes antigas dan pistas desas reunións ou asembleas:

José Suarez acaba de publicar os seus estudios sobre o Castro do Monte do Facho de Donón(Cangas). Na cima do castro atopáronse no século XX un bosque de aras galaico-romanas dedicadas ao Deus Lar Breo dos séculos III-IV, nas escavacións do ano 2008 o equipo de Suárez achou, na zona alta do castro, catro estruturas con altares no seu interior que farían a función de templos de diferentes divindades castrexas, na zona inferior do castro sitúanse estruturas de maior dimensión que acollerían outro tipo de ritos; as reunións e os banquetes. Castro de Donón tería unha función relixiosa, asemblearia e de reunión, a elperegrinarían @s castrex@s dende a súa fundación nos séculos IX a. C. ata o seu abandono no IV d. C..

Casa do Consello. Citania de Briteiros
Foto do blog; oestrymnio.blogspot.com.es

Balboa[1] e Blanca García[2] refiren varios castros onde apareceron estruturas para reunións e banquetes coma as que sacou á luz Suárez no Castro de Donón: Sanfins (Paços de Ferreira), Britelos e Monte Mozinho (Penafiel), Briteiros(Portugal) ten un banco corrido de 34 m pegado á parede, San Cibrán de Las (medía 11 x 6 m) e Santa Trega na Gallaecia Bracarensis, Viladonga, Torroso e Baroña (medía 10.30 x 4.25 m) na Gallaecia Lucensis e Pendía (que medía 14 x 7 m) e Coaña na Gallaecia Asturicensis. No 2011 aparece outra estrutura semellante no Castro de Leiro (Besamaño, Ribadumia), nesta, no nivel de ocupación máis antigo (S. V a. C.) os arqueólogos atoparon unha cunca que, segundo Rafael Rodríguez director da escavación, trataríase dun obxecto relacionado cos ritos relixiosos fundacionais do castro. Este castro é testemuña da guerra de conquista romana na Gallaecia do século I a.C.

Estrabón, xeógrafo grego do século I, alude ás comidas que celebraban os pobos do norte da península ibérica en bancos corridos e nas que se pasaban os alimentos segundo o rango e idade[3], serían os banquetes das asembleas posteriores aos ritos de sacrificio de prisioneiros e animais[4].

Pero para qué, por qué e cando se reunían os castrexos neses recintos?, Rosa Brañas[5] indaga nesas reunións - asembleas e as relaciona co nome dun deus galaico;

Ara a Coso de Logrosa

Coso -por aí adiante tamén chamado Cosus, Cossue, Cusus- sabemos del polas aras ou altares galaico-romanos dedicados a esta divindade, era considerado deus da guerra ao ir en varias aras acompañado do epíteto latino Mars (Marte, deus romano da guerra, da primavera, da agricultura e protector da vida nos campos). Foi unha divindade adorada en toda a Gallaeciapero sobre todo no Conventus Lucensis:

* Coso Domino Aeb(ura) Ati (filia) Cil(ena) exs voto p(osuit)[6](no Museo do Pobo Galego). Ao (deus) Coso, o noso Señor, púxolle (esta ara) Aebura, filla de Atius, do pobo dos Cilenos, porque o tiña prometido.

Apareceu enterrada nunha finca preto da igrexa de Santa Eulalia de Logrosa (Negreira), no atrio desta igrexa encontráronse unha ara a Xúpiter, unha estela funeraria aos Deuses Manes e abundante cerámica romana, moi preto dela apareceu outra ara a Xúpiter e un pouco máis apartada a ara dedicada a Coso.

A igrexa de Santa Eulalia encóntrase illada sobre un suave outeiro a 120 metros do núcleo da parroquia e situada a 300 metros do Castro de Logrosa (no castro localizáronse dúas estatuas moi bastas cortadas polo ventre). Semella un claro exemplo de cristianización, que poida que se remonte a finais do século IV-V[7], da relixión pagá dunha villae romana.

Igrexa de Santa Eulalia de Logrosa

En Logrosa vese claramente a convivencia de dúas divindades supremas; a indíxena Coso que é considerado Dominus (señor superior, deus supremo) e sería adorada polos habitantes do castro e a romana Xúpiter, deus máximo oficial do Imperio Romano e, polo tanto, das xentes da villae de Logrosa.

Logrosa está situada preto das ribeiras do río Tambre (do céltico Tamara, coma o Támesis de Londres) en territorio dos Celticos Supertamarcos(célticos sobre o Tamara), o Tambre era a raia fronteiriza co territorio dos CelticosPraestamarcos (célticos embaixo do Tamara).

A treba dos Cilenosxeograficamente ocupaba o sur do río Ulla. Aebura, a devota castrexa, fixo a ofrenda ao deus Coso en territorio dos Celticos Supertamarcos a 25 km ao norte dos lindeiros territoriais do seu populusnatal.

* (D)eo . Coso Esoaegoe. A(?)is . Flavs Victo(ri) s . v . l. m [8]

Ao deus Coso Esoaegoe, A(?)is, fillo de Victor, cumpriulle gustoso o voto merecido. No Museo de Pontevedra.

Coso Esoaegoe de Romai Vello

Atopada durante os labores de abrir unha gabia para plantar cepas de viño no lugar do Peso (do latín pensum, sitio de castigo, sacrificio, execución, axustizamento[9]) ao sur do castro que linda coa igrexa de San Xián en Romai Vello, (Portas, Pontevedra), en territorio da treba (populus) dos Cilenos.

Millán no santuario do Peso, Romai Vello, visto dende o este

O Peso, viña e penedos vistos dende o pe do castro

Millán González-Pardo visitou O Peso no 1976, a carón da gabia encontrábanse uns penedos con pías artificiais que os investigadores relacionaron, sen dúbida ningunha, con prácticas de sacrificio na honra do deus Coso. Internándose no piñeiral cara o castro, localizaron a Capela da Rexila (hoxe en día só puidemos intuír un muro en L no lugar, unha pista forestal que vén bordeando o castro alterou a estrutura). Segundo un dito do lugar; no Peso había unha igrexa, que fora a de San Xulián, pro despois o santo escapou pra Romai Vello[10], o lugar do Peso encóntrase a 165 metros da igrexa de Romai Vello.

Cruz antefixa na Igrexa de Romai Vello

A 3, 8 km de Romai Vello, en Curro (Barro), a uns 200 pasos cara o nacente do desaparecido asentamento castrexo de Os Castros[11], atopouse nunhas obras de reforma, enterrada no presbiterio da igrexa de Santa María, unha ara dedicada a un deus que García Alén e Millán González-Pardo atribuíron a Coso (só se lía con claridade Domino, o resto estaba repicado). Foi roubada durante o proceso de estudo[12]. O Castro de Leiro (Besamaño) atópase a 4 km. ao oeste de Romai Vello.

* Coso . M (arcus) Vegetianus . Fuscus . v(otum) . s(oivit)[13](no Museo da Catedral de Santiago) en Brandomil (Zas). Apareceu na casa dun veciño. Uns anos antes aparecera unha ara aos Lares Vialesreutilizada como material de construción na casa reitoral de Brandomil. Segundo @s veciñ@s Brandomil (a romana Grandimiro) é un pobo afundido. Intervencións arqueolóxicas en Brandomil, revelan unha cidade romana de aproximadamente 25 hectáreas, con balneario, templete relixioso, vila. O castro está situado despois da ponte medieval (en orixe; romana).

Coso de Oleiros (Silleda)

Sansón desqueixando ao león na Igrexa de San Miguel de Oleiros

* (De)o Coso (.)otrego (..)inus[14] (no Museo de Pontevedra) atopado por un veciño de Oleiros (Silleda) nunha igrexa, poida que na igrexa de San Miguel de Oleiros onde no seu tímpano temos a escena de Sansón desqueixando a un león (XII), escena moi recorrente dos templarios, especialistas cristianizadores da época. Oleiros dista de Prado -onde os templarios tiñan varias posesións- 4 km. Outra escea de Sansón desqueixando o león encóntrase no tímpano da igrexa de Santiago de Taboada, no Camiño Xacobeo da Prata, a 2 km de Prado.

A igrexa de San Miguel está illada do núcleo da parroquia no extremo norte dunha carballeira,

Vista do Val de Oleiros dende San Miguel. Ao fondo o Castro Montaz

situada sobre un leve outeiro que preside unha planicie de máis 500 metros de terras de labor, dende a porta da igrexa tense unha panorámica completa da zona; ao norte, a 370 m. da igrexa, temos o Castro das Orelas, a 930 m. ao sur o Castro de Devesa (Castro Casasoa) e a 1,5 km ao oeste o Castro de Montaz (Eira dos Mouros), no seu entorno atópase a Cova dos Mouros e a Mámoa e petróglifos de Chao dos Petos.

A 500 m. da igrexa localizábase unha cabeza cortada castrexa (sen dúbida de algún castro do entorno) sobre unha columna a modo de cruceiro enriba do muro do Pazo de Marzá, (a cabeza foi substituída por unha cruz).

Coso Oenaego de Torres de Nogueira

* Coso Oenaego G(aius) Iul(ius) Nepus ex vot(o)[15](na casa de sr. Mancebo, Torres de Nogueira, San Mamede de Seavia, Coristanco) Atopada na capela de San Roque -hoxe desaparecida- das Torres de Nogueira, o seu focus[16]foi modificado para servir de pía da auga bendita.

Torres de Nogueira

As Torres de Nogueira están enclavadas no núcleo rural do mesmo nome, sobre unha lixeira elevación do terreo, ao pe das Torres de Nogueira esténdese unha chaira de terras de labor rodeada de montaña. Encóntrase a 2 km. ao noroeste do castro das Croas de Seavia, a 2 km ao suroeste do castro do Cotón de Centiña.

O couto de Nogueira ten a súa orixe nas concesións que os abades beneditinos[17] de San Mamede de Seavia fixeron durante a Baixa Idade Media á familia Bermúdez de Montaos. Dito Mosteiro de Seavia é anexionado a San Paio de Antealtares entre o 1499 - 1500[18], a concesión do couto de Nogueira será denunciado entre outros no ano 1529 pola Reformador General de Valladolid da orde dos beneditinos contra Francisco Bermúdez de Castro[19], conto que quedaría en nada.

Coso de Meirás

* Coso Vdaviniago Q(uintus) V(…) C(…) ex voto.Servía de base no altar do vello San Martiño de Meirás (Sada)[20]. Hoxe no Museo de San Antón. A igrexa está situada a 800 metros ao sur do Castro de Meirás.

Coso Calaevnio de Sta. Mª de Serantes

* Coso Calaevnio d . s . e. v.[21] Encóntrase nun contraforte do muro sur da igrexa de Santa María de Serantes (Laxe).

No Corpus de Inscricións Romanas de Galicia (ano 1991), pax. 183, sen máis comentarios e sen fotografía dela dáse por desaparecida, máis Xavier Moure no seu formidable blog; O Noso Patrimonio, aporta unha fotografía da ara de Pablo Sanmartín no mesmo sitio que se atopaba no 1960; no muro sur onde foi reutilizada logo da remodelación da igrexa románica.

No muro norte da igrexa hai unha pedra coa inscrición fundacional; data do 1162 e cruz templaria no centro.
Laxe pertencía ao condado de Traba, Fernando de Traba por esas datas foi o promotor do establecemento da Orde do Temple en Galicia.

Sta. Mª de Serantes. No contraforte do abside está a ara a Coso

A igrexa de Serantes atópase no lugar de Conlle, illada do núcleo rural, sobre unha pequena elevación do terreo dende onde se ten unha ampla visión das terras de labor que conforman o val de Serantes cruzado de sur a norte polo Río dos Cabalos (hidrónimo de interese para este traballo) tamén coñecido polo de Sanamedio ou do Lago que na desembocadura forma as Brañas Mouras e a praia de Laxe. O templo sitúase a 2,4 quilómetros do Castro de Lourido (no este) e a 1 quilómetro do recentemente descuberto xacemento do Castrelo (no suroeste)[22].

Muro norte Sta. Mª de Serantes

* D(eus) Cosvo s . e . s[23]Atopada nun pedestal dun farol público en Viana do Bolo. Hoxe no Concello de Viana do Bolo.

Descubríronse tres aras dedicadas a Coso na comarca de Porto (Portugal) e oito nunha reducida zona de montaña na comarca do Bierzo, segundo Olivares Pedreño; esta acumulación de ofrendas votivas a Coso deberíase ao desenrolo masivo de explotacións mineiras na zona nos primeiros séculos da nosa era (logo da conquista romana) os procesos migratorios dende a área galaica culminaron nun desprazamento do culto a Cosus ata esta zona.[24]

Dedicantes

Como se fixo moitos anos despois na relixión católica coas súas santidades, certos devotos galaicos (normalmente de clases dirixentes) encargábanse persoalmente de erixir os altares aos seus deuses preferidos. No caso de Coso foron maioritariamente homes excepto a ara atopada en Logrosa que foi costeada pola cilena Aebura, claramente unha indíxena galaica. O resto dos dedicantes son homes, na súa maioría galaicos cun nivel de romanización leve, teñen soamente dous nomes e case todos, algún deles, de orixe indíxena.

Cabeza cortada castrexa de Marzá.
Hoxe sustituída por unha cruz

Dous son lexionarios da Legio VII Gemina[25]que tivo a súa base en León, un deles vexillari(portaestandarte) con trianómina (tres nomes, o que indica que ten a cidadanía romana) foi o que dedicou unha ara a Mars Semnus Cosus en Denia (Alacant).

Epítetos

Vdaviniago, epíteto do Coso de Meirás. Blanca García-Albalat [26] explícao a través do acelt. Davio, queimar, arder, entenderíase este cualificativo como o Ardente.

Prósper,[27]coma nos demais epítetos, relaciónao con hidrónimos, neste caso; ud auga[28].

Esoaegoe[29]é o apelativo do deus Coso de Romai Vello, Blanca García-Albalat relaciona a raíz Eso co deus galo Esus , Optimo, deus supremo na Galia, o sobrenome galo do Xúpiter céltico.

Calaevnio, do Coso de Conlle (Serantes). Prósper sinala a raíz kel que significa roca, protección abrigo[30] coma base de Calaevnio, enténdese que o cualificativo sería o Protector.

Oenaego, do altar do deus Coso descuberto na capela de San Roque nas Torres de Nogueira. Blanca García-Albalat [31]incidirá no epíteto Oenaego que tería a mesma raíz que o irlandés óenach que significa asemblea, reunión.

Pax. 159 Los dioses de la Hispania Céltica

Asemblea

As fontes medievais irlandesas insisten sobre o carácter xurídico, relixioso e comercial do óenach, a feira comarcal e/ ou interprovincial na que, reuníanse as diferentes poboacións para pactar acordos, dirimir conflitos, render culto a divindades comúns e establecer intercambios matrimoniais e económicos. Outra característica desta festividade era a celebración de concursos, especialmente de cabalos[32].

O óenaché a festa total, sinala o tempo transitorio entre estacións dentro do ciclo productivo agrícola; Imbolc (17 febreiro), Beltain (Maio- Xuño), Lugnashad (10 de Agosto) e Samain (1 de Novembro)[33]. O óenach é, ademais, un espazo intercalar, fronteirizo, no que se reunían diferentes comunidades e se daban cita múltiples relacións sociais (relixiosas, xurídicas, económicas,….)[34] .

Na Galia celebrábase o 1 de agosto o Concilium Galliarumen Lugdunum (Lyon) era a asemblea de tódolos pobos galos.

Val de Torres de Nogueira

Na Gallaecia tamén temos asembleas onde se fan sacrificios ao deus da guerra, hai combates entre guerreiros, concursos de cabalos, banquetes, bebida, música e baile. É a mesma festa total que nos óenach irlandeses. Estrabón recolle as novas sobre eles:

Comen principalmente chibos e sacrifican a Ares chibos, cativos de guerra e cabalos (….) Realizan tamén competicións ximnásticas, de hoplitas (soldados de infantería pesada) e hípicas, con puxilato, carreira, escaramuza e combate en formación (….) Coñecen tamén a cervexa. O viño bébeno en raras ocasións (….) As viandas pásanse en círculo e á hora da bebida danzan en corro ao son da frauta e trompeta, pero tamén dando saltos e agachándose[35].

Cabalo galego

Estas noticias atribúense en grande medida a Posidonio (morto en torno ao 80 a. C.) a súa información procedería de informes transmitidos polas lexións romanas trala primeira expedición dirixida por Décimo Xunio BrutoO Galaico nestas terras galaicas no ano 137 a.C.[36]

Os edificios para os banquetes comunais como vimos arriba aparecen en varios castros, os bancos corridos do banquete aparecen en castros como o de Briteiros, Santa Trega.. O deus Ares dos pobos do norte ao que se refire grego Estrabón é o primitivo deus da guerra grego, o Marte romano e, nestas terras; o deus Coso, o altar dedicado a CosoOenaegode Torres de Nogueira deixa ben claro quen é o deus da asemblea.

Significado de Coso

Guerreiros galaicos

B. Prósper busca a raíz etimolóxica do deus Coso. Indagando no tronco común das linguas indoeuropeas descubre o vocablo Consus, o primitivo deus etrusco ou sabino e o deus galo e británico Mars Condatis (Mars do Marte romano) que terían a mesma orixe co significado de acumulación, reunión, amontoamento, conxunción, confluencia. Consus na Gallaecia perdería o "n", pasaría do "ons"a "os", evolución natural nas linguas celtas e itálicas.[37] O deus latino Consus está relacionado coa deusa Ops (deusa da fertilidade e a terra) e coa festa estival da colleita[38], os intercambios matrimoniais e os concursos ecuestres[39]. Na súa honra celébranse as primitivas Consualia, no centro do Circo Máximo, tódolos 21 de agosto e 15 de decembro desenterrábase o altar do deus Consus[40].

Marte e Venus

Estrabón (que nunca estivo na península ibérica) fai referencia a Ares para indicar o carácter guerreiro dun deus dos pobos do norte sobre o que falara Posidonio, mais polo carácter greco-romano de ambos autores ben é posible que consideraran ao deus primitivo grego Ares máis acaído para a divindade das tribos dos galaicos e cántabros -cualificados de indíxenas salvaxes e ateos polo imperio- e non caeran no vínculo máis concordante cun Marteprimitivo itálico, relacionado (ademais da guerra) coa agricultura e a fertilidade.

Ou con Consus, cuxo altar estaba enterrado no Circo Máximo e era desenterrado na súa festividade, relacionado tamén coa agricultura, as exhibicións de cabalos e os consellos ou reunións. Ares era un deus impopular na Grecia antiga, foi derrotado por Atenea, a deusa da guerra que adoran tódolos gregos, o noso Coso é o deus da asemblea das trebas é un deus adorado polo pobo castrexo, a proba máis clara e que se lle levantan altares na súa honra por todo o territorio galaico. Por ese carácter popular está moito máis cerca do Marte romano e do Consus latino que do Ares grego.

Val dende a igrexa de Sta. Mª de Serantes. Á esquerda o mar

Segundo Bermejo[41] o xeógrafo grego Estrabón ilústranos sobre o sacrificio de cabalos nos pobos do norte de Hispania nuns rituais divinatorios en relación coa guerra, os xermanos (pobo veciño do galo e, pódese dicir; primo irmán do céltico) criaban cabalos brancos en comunidade para o sacrificio, consideraban aos cabalos coñecedores da vontade divina[42].

Logo destes sacrificios ao deus Coso celebraríase a festa onde; …realizan concursos (agones, segundo Estrabón) sen armas e con armaduras e a cabalo comprendendo o puxilato, a carreira, o combate en escaramuzas e en bandas.[43]

Muralla e porta do castro de Castrelo en Serantes

O cabalo ten suma importancia nestas reunións ou asembleas dos pobos indoeuropeos, a festa romana por excelencia das carreiras de cabalos eran as Ecurria. Celebrábanse na honra de Marte no Campo de Marte (Roma) do 27 de febreiro ao 13 de marzo[44].

Para todas estes concursos; competicións ximnásticas, de hoplitas (soldados de infantería pesada) e hípicas, con puxilato, carreira, escaramuza e combate en formación, precisaríase unha grande extensión de terreo chan, un gran espazo aberto e unha zona de boa visibilidade dende a que realizar os sacrificios e contemplar o espectáculo, os lugares onde apareceron as aras ao deus Coso no noso país, reúnen eses requisitos sobradamente.

A rapa das bestas. Sabucedo

Millán e García Alén xa indicaran certas similitudes no ambiente e a topografía dos paraxes onde se encontraron as aras de Romai Vello e Curro (que eles consideran sen dúbida dedicada a Coso), …as aras localízanse nunha posición extramuros do castro a algúns metros del, pero na planicie dunhas veigas que se tenden ao resgardo do mesmo, contemplando ao lonxe un contorno circundante de montañas. Ao borde mesmo do brusco descenso de antigas ladeiras[45].

Os lugares onde se atoparon as aras do deus Coso no noso país teñen semellante relevo e situación; todos están preto de castros, todos están localizados nunha pequena elevación do terreo dende o que se ten unha magnífica panorámica da planicie que hai diante.

Val de Romai Vello

Esas chairas son, hoxe en día, en tódolos casos, terras de labor, ben regadas polos regos ou ríos que forman o val, zonas produtivas que serían para os poboadores dos castros as súas terras de labor onde sementar e recoller o cereal para todo o ano. Logo da colleita ese amplo e liso espazo é o ideal para as súas celebracións rituais e festivas de agradecemento ao deus supremo, que protexe os alimentos e defende a treba; o deus Coso. Como nas Consualia na honra de Consus os festexos ao deus Coso coincidirían coa seitura e coa sementeira.

Coso de Brandomil

A microtoponímia do entorno onde se encontraban os altares de Coso poida que nos dean máis pistas sobre esas celebracións castrexas, o río dos Cabalos que cruza de arriba a abaixo o val de Serantes, O Petón do latín pensum, sitio de castigo, sacrificio, execución, axustizamento… parece que nos ilustran sobre aquelas prácticas, mais outros santuarios cristianizados onde non apareceron aras ao deus Coso amosan serios indicios da súa presenza como no caso do Outeiro dos Poldros.

As aras do Peso e Logrosa foron atopadas enterradas preto do seu santuario, como no caso do itálico deus Consus, o altar de Cosoé enterrado logo das celebracións relixiosas na zona de santuario, esperando pola seguinte festa na súa honra para ser desenterrado.

Dende os santuarios do deus Coso os dirixentes das trebas e os membros da asemblea disfrutarían da celebración relixiosa e festiva na honra da divindade suprema do pobo e ordenarían as secuencias de asemblea, ritos, xogos, banquetes e bailes, a festa total, algo moi semellante, salvando as distancias cronolóxicas, ás nosas romarías de hoxe en día.

Ata sempre e bo proveito, celsomagarinhos@gmail.com

Autor: Celso Alberte Magariños Costas
Compostela, 2 de marzo de 2016

[1]Pax. 65 a 67. A Galicia Celta.

[2]Pax. 20. Las rutas sagradas de Galicia

[3]Pax. 66 A Galicia Celta

[4]Pax. 434. Los pueblos de la Galicia Céltica.

[5]Pax. 427. Los pueblos de la Galicia Céltica.

[6]Pax. 73. Corpus de Inscripcións Romanas de Galicia I.

[7]Pax. 383. El culto a Santa Eulalia y la cristianización de Gallaecia.

[8]Pax. 305. Corpus de Inscripcións Romanas de Galicia II.

[9]Pax. 98. Dos dedicaciones y altares de Cosus en la provincia de Pontevedra

[10]Pax. 98. Dos dedicaciones y altares de Cosus en la provincia de Pontevedra

[11]Pax. 111. Dos dedicaciones y altares de Cosus en la provincia de Pontevedra

[12]Pax. 121 e ss. Dos dedicaciones y altares de Cosus en la provincia de Pontevedra

[13]Pax. 111. Corpus de Inscripcións Romanas de Galicia I.

[14]Pax. 237. Una ofrenda votiva dedicada al dios Cosvs procedente de Oleiros (Silleda, Pontevedra)

[15]Pax. 179. Corpus de Inscripcións Romanas de Galicia I.

[16] Os focus son os buraquiños (a maioría tiñan tres) típicos destes altares, localizábanse na parte superior das aras, neles queimaban follas de loureiro ou outras plantas para facer os ritos de petición de favores divinos.

[17]Os abades do pequeno Mosteiro de Seavia non tiñan moi boa sona na casa central dos benedictinos de Valladoliz, eran acusados de ter fillos e de ser público "renegador de Dios, de los santos e perjuro", abandonar os claustros para ir de festa e demais caralladas. Pax. 25. Opus Monasticorum

[18]Pax. 786. Os documentos baixomedievais do Mosteiro de San Mamede de Seavia custodiados no arquivo de San Paio de Antealtares

[19]Pax.66. Opus Monasticorum

[20]Pax. 41. Corpus de Inscripcións Romanas de Galicia I.

[21]Pax. 183. Corpus de Inscripcións Romanas de Galicia I.

[22]PXOUM Concello de Laxe; http://www.concellodelaxe.com/portalcidadan/listado_descargas.php?id_categoria=429&id_seccionweb=10

[23]Pax. 246. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas

[24]Pax. 239. Una ofrenda votiva dedicada al dios Cosvs procedente de oleiros (Silleda, Pontevedra)

[25]Pax. 259 e ss. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas

[26]Pax. 261. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas

[27]Pax. 226 e ss. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica

[28]Prósper considera a Coso como un deus da confluencia, todos os seus epítetos estarían relacionados con cursos de auga que conflúen, co triangulo de terra que se forma na zona do santuario (pax. 250 e ss.). Temos que dicir que en ningún dos lugares que estudiamos se dá esa circunstancia.

[29]Pax. 262 e ss. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas.

[30]Pax. 228. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica

[31]Pax. 283. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas.

[32]Pax. 430. Los pueblos de la Galicia Céltica.

[33]Pax. 21. Las rutas sagradas de Galicia

[34]Pax. 430. Los pueblos de la Galicia Céltica.

[35]Pax. 433. Los pueblos de la Galicia Céltica.

[36]Pax. 433. Los pueblos de la Galicia Céltica.

[37]Pax. 252. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica.

[38]Pax. 248 e ss. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica.

[39]Pax. 431. Los pueblos de la Galicia Céltica.

[40]Pax. 116. Diccionario de mitología griega y romana

[41]Pax. 120 e ss. Sociedade e relixión na Galicia Antiga.

[42]Pax. 122 e ss. Sociedade e relixión na Galicia Antiga.

[43]Pax. 137-138. Sociedade e relixión na Galicia Antiga.

[44]Pax. 432. Los pueblos de la Galicia Céltica.

[45]Pax. 129. Dos dedicaciones y altares de Cosus en la provincia de Pontevedra

Bibliografía

GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Las rutas sagradas de Galicia. Perduración de la religión celta de la Galicia Antigua en el folclore actual, Deputación da Coruña, A Coruña, 1999.

GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós do Castro, Sada, 1990.

BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela 2007.

BERMEJO BARRERA, J.C. Mitología y mitos de la Hispania prerromana II, Editorial Akal, Madrid, 1989.

BRAÑAS ABAD, R. Los pueblos de la Galicia Céltica, Ediciones Akal, Madrid, 2007.

BERMEJO BARRERA, J.C. Sociedade e relixión na Galicia Antiga, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela, 2008.

PEREIRA MENAUT, G. Corpus de Inscripcións Romanas de Galicia I e II, Consello de Cultura Galega, Santiago, 1991.

OLIVARES PEDREÑO, J.C. Una ofrenda votiva dedicada al dios Cosvs procedente de Oleiros (Silleda, Pontevedra). Revista Palaeohispanica nº 14, Zaragoza, 2014.

OLIVARES PEDREÑO, J.C. Los dioses de la Hispania Céltica, RAH - Universidad de Alicante, Alicante, 2002.

PENA GRAÑA, A. Entronizaciones reales celtoatlánticas. Anuario Brigantino, nº 27, Betanzos, 2004.

GRIMAL. P. Diccionario de mitología griega y romana, Ediciones Paidós Ibérica, S.A. Barcelona, 1981.

PRÓSPER, B.M. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica, Ediciones Universidad de Salamanca, Salamanca, 2002.

VEIGA ALONSO, V.M. A LINGUA GALEGA, HISTORIA E ACTUALIDADE. ACTAS DO I CONGRESO INTERNACIONAL. Os documentos baixomedievais do Mosteiro de San Mamede de Seavia custodiados no arquivo de San Paio de Antealtares Pax. 785-7. Consello de Cultura Galega - ILG, Santiago de Compostela, 2004.
MUÑIZ COELLO, J. Los miembros de la asamblea céltica. Notas para su estudio. Revista Iberica nº3, Universidad de la Rioja, Logroño, 2000.

MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO, I. e GARCÍA ALÉN, A. Dos dedicaciones y altares de Cosus en la provincia de Pontevedra, Museo de Pontevedra XXXIV, Pontevedra, 1980.

LOPÉZ VÁZQUEZ, J.M. Opus Monasticorum, Xunta de Galicia, iacobus.org/documentos/opus1.pdf

ARMADA PITA, X-L. El culto a Santa Eulalia y la cristianización de Gallaecia: Algunos testimonios arqueológicos, Universidad de Sevilla, Sevilla, 2003.

↧

Bandue, o Deus Galaico dos Camiños

January 23, 2017, 12:02 pm

≫ Next: Un veciño de Armea atopa un posible santuario castrexo

≪ Previous: Coso, o Deus Galaico da Asemblea

Tríscele do Castro de San Cibrao de Las

Bandua, Bandue, Bande, Bandei, Bandi, Bandiae… son os nomes polo que foi coñecido o deus galaico Bandue, adorado en todo o territorio da antiga Gallaecia e norte da Lusitania. É un dos deuses galaicos máis venerado antes e despois da chegada das lexións romanas. Sabemos del polas máis de 30 aras galaico-romanas e por unha pátera romana.

O significado do nome do deus Bandue tivo variadas propostas de historiad@s e filólog@s;

Vicenzo Cocco rastrea na raíz Band do hidrónimo medieval Banduge, band sería unha raíz céltica que daría banna"gota de auga"nas línguas cornica, irlandesa, bretona…[1].

Blanca García Albalat seguindo a Michelena (1962) interpreta a raiz Band procedente da indoeuropea bhendh"atar, ligar"[2]. Bandue sería pois o deus que liga, víncula e dirixe aos guerreiros da tribo nas súas batallas e na vida e a morte. Bandua sería un deus de primeira función no seu aspecto sombrío, caracterizábase por utilizar a maxia dos lazos[3], coa que ataban a seus inimigos, inmobilizándoos ou vinculaban maxicamente aos seus seguidores[4].

Ferreira da Silva considera que Band é o nome común equivalente a "deus, lar, genius".

Pedrero opina que o deus que ata "non tería que ser un deus dos xuramentos, nin guerreiro, senón que sería o deus dos vínculos, e podería pensarse nunha vinculación por principio de parentesco, clans ou tribus e por extensión de cidades ou pobos. De aí que teña que ser precisado por epítetos e que estes sexan na súa maior parte de carácter local[5].

Genio en moeda romana

Virginia Muñoz, no seu artigo La interpretatio romana deldios prerromano Bandue, baseándose fundamentalmente na pátera romana de procedencia descoñecida (probablemente da antiga Lusitania) que se atopa na Colección Calzadiza de Badajoz onde aparece unha figura, aparentemente feminina, coroada coa lenda Band conclúe que a interpretación romana da divindade leva á fisonomía feminina e sería a correspondente á deusa Tutelaromana, deusa protectora de lugares (cidades, fogares, naves,..) mais sería un deus masculino como se pode apreciar noutras páteras onde a representación iconográfica do Genio romano éexactamente igual a da pátera de Bandue [6].

Deus Xano

Blanca María Prósper, filóloga, propón unha nova etimoloxía para Bandue; o tema bandu raíz de Bandue, Bande, Bandi… viría dun nome de acción; * g w em - tu- "paso", suxire unha orixe indoeuropea non necesariamente céltica, as diferentes variantes en linguas de orixe indoeuropeo (letón, lituano, grego, latino,…) daría lugar a; paso, vao, camiño, lugar, sede, asento, trono, cañada de gando, … [7]e o deus máis acaído sería o latino Portunus, o antigo deus protector dos portos, pasos, vaos ou camiños que teñen que ser defendidos pola divindade para seguridade dos habitantes do poboado (en Roma é o protector do porto Tiberino). Orixinalmente está asociado a o deus romano das portas Xano. Xano é o deus que lle da nome ao primeiro mes do ano; Xaneiro, é representado polas dúas caras. Cando abre as portas, o seu poder máxico deixa abertos pasos e desfiladeiros para que o exército volva vitorioso e incólume á cidade[8].

Bandue sería o deus que protexe os vaos sobre as augas ou os camiños que levan ao castro, é a divindade que outorga seguridade á comunidade indíxena.

Todas as investigacións sobre a divindade Bandue, agás unha, orientan as súas conclusións cara un deus titor, escolta, que protexe aos seus devotos ou os pasos e camiños que levan aos castros e por suposto a estes.

Mapa As Vías Romanas de J.M. Caamaño Gesto. 1997

Bandue en Galicia

Vexamos onde se atoparon as aras consagradas a Bandue na nosa terra e quen foron os seus dedicantes:

Bandue Cadiego ou Cadogus, (Mixós, Verín, Ourense) , atopada en 1927 na igrexa pre-románica de Santa María de Mixós formando parte do altar maior (encastrada na base do altar había outra ara pero sen inscripción) , é a única dedicada a este deus ofrecida por unha muller; Terentia Rufina.

Mixós atópase na vía romana que unía Chaves (Aquae Flavie) con Lugo (Lucus Augusti) por Verín e Laza continuando por Molgas, Ourense, Temes (onde apareceu unha ara aos Lares Viales) e á altura da Barrela tiraba cara Chantada ata a VIA XIX autovíaromana que levaba a Lugo ou continuaría cara Palas de Rei , cruzaría a VIA XIX seguindo cara o norte ata o campamento romano de Cidadela (Sobrado dos Monxes) e de aí a Brigantium (A Coruña)[9].

Bandue Verubrico, apareceu en Arcucelos, Retorta, Laza, Ourense, 5 km ao norte de Mixós na mesma vía romana, conservábase na casa do avogado do estado, Benito Blanco Rajoy en Vilaza a 5 km de Verín, hoxe en paradoiro descoñecido.

BANDVV / ERUBRICO / MONT (anius) / MO(n) IANUS CONSACRAV(it). EX VOTO. Montanius Monianus consagrou esta ofrenda a Bandue ….rubrico.

Estaríamos ante un devoto indíxena en proceso de romanización, o Montanius sería latino e Monianus indíxena.

Arcucelos

Bandue Aetiobrigo

(Codosedo, Sarreaus, Ourense) a súa tradución sería;

Marcius (?), fillo de Ruus(?), fai esta adicatoria a Bandua de Ae(t)iobrigo (?), cumprindo o seu voto con ánimo alegre. (Rivas Fernádez; Bol. Aur., XXIX, p. 39).

Atopada no 1860, preto da igrexa de Santa María de Codosedo. Logo de máis dun século ilocalizada, apareceu en 1999 tirada no estreito camiño que sube á igrexa despois de derrubarse o muro da casa no que estaba embutida. A ara ingresou nese mesmo ano no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense.

Segundo algúns autores por Codosedo pasaba a Vía Caladunum-forum Limicorum-Intermnici que, procedente de Vilar de Perdices (Na Serra do Larouco), percorría Nocelo da Pena, Sarreaus, Padroso, Portela da Quinta e Codosedo na dirección a Vilar de Barrio[10] onde se xuntaría coa vía paralela -a que pasaba por Mixós e Arcucelos- que viña de Laza para seguir ata Ourense.

Rivas Fernández confunde as referencias de Barros Sibelo en 1875 sobre esta ara, coa estela funeraria, tamén atopada en Codesedo, que di así; O poboado de Nemetóbriga fai esta dedicatoria a Alecio, fillo de Bíbalo, pese a que non está enterrado aquí. Que a terra te sexa leve[11], polo que temos que entender que a cidade deNemobrigacitada por Ptolomeo (xeógrafo grego do S. II d. C.) estaría nas inmediacións de Codesedo e non no entorno de Trives Vello como sostiñan algúns autores.

Territorio de culto a Bandua e Coso
Pax. 159 Los dioses de la Hispania céltica

Bandue LambricaeouLanobricae (Eiras, San Amaro, Ourense) apareceu facendo de pe nun banco de pedra no Pazo de Eiras (alí segue). En mans particulares sen acceso ao público. Algúns autores aseguran que foi atopada no Castro de San Cibrán de Las a case dous quilómetros de Eiras. Outros din que foi encontrada no castro de Santrocado ou San Torcuato, tamén a 2 quilómetros de Eiras. Mais, é moi posible que en Eiras estivese a vila do romanizado Emilio Reburrino o promotor da dedicación a Bandue do altar.

En outubro do 2016 Xabier Moure instou por escrito ao Servizo de Patrimonio Cultural en Ourense e no Concello de San Amaro para que se protexa este ben que corre grave risco de desaparición ante o abandono do pazo dende o ano 2009 e a súa posta en venta[12].

A escasos dez quilómetros ao este, na mesma VIA XVIII (Braga-Astorga), aínda podemos contemplar a ara consagrada aos Lares Viales, volta do revés, facendo os labores de pia batismal na Capela de Sanxiao de Fontefría, Amoeiro, Ourense.

Foto da web O Noso Patrimonio

Bandue Veigebreaego(Rairiz de Veiga, Ourense) (no Museo Arqueolóxico de Ourense) descuberta no 1957 reutilizada coma pía de auga bendita na igrexa de San Xoán de Rairiz, na via romana VIA XVIII ou VIA NOVA que viña do campamento romano de Aquis Querquenis (Bande). Un exemplo de que o topónimo Veigebreaego é coincidente coa raíz do topónimo actual, Veiga, viría a ser o Castro de Veiga.

V.S.L.M./BANDVE/VEIGABR/AEGO/M SILON/VS GAL SI/LLANVS/SIG COHI/CAL DR", ("Gustoso cumpriu o seu voto a Bandua Veigebreaego Marco Silonio Silano, da tribu Galeria, abandeirado da primeira Cohorte dos Galaicos, cidadán romano")[13]. Foi realizada por individuo da tribo Galeria, pertencente á Cohors I Gallica Civium Romanorum que formaba parte da Legio VII Gemina.

Martis socio Banduae (Rairiz de Veiga, Ourense) DEO VEXILLOR(um)/MARTIS SOCIO/BANDUAE. Atopábase na igrexa parroquial de San Xoán. Desaparecida, citada por Ramón de la Higuera no ano 1628 máis de trescentos anos antes de encontrarse a outra ara adicada a Bandue na mesma igrexa polo que a intención dalgúns autores de considerala falsa parece unha parvada, como ía inventarse Ramón de la Higuera unha ara consagrada a Bandue cando aínda non se descubrira ningunha dedicada a este deus. Rodríguez Colmenero opina que existiu, primeiro porque no lugar hai outra inscrición dedicada á mesma divindade, segundo porque a forma "socius", máis xenitivo, parece confirmarse noutra inscrición, e terceiro porque resultaría estraño que en séculos pasados lograran identificar a inscrición. Citada polo arcipreste de Santa Xusta de Toledo nos seus Adversarios cando veu a Galicia co bispo de Toledo. http://onosopatrimonio.blogspot.com.es/2011/07/romanizacion-de-galizagalicia-ii.html

Olivares Pedreño apoia a opinión de Colmenero e argumenta que Rairiz de Vega atópase nunha zona de intersección onde se encontraron aras dedicadas a Marte e a Bandue. Ao oeste de Rairiz foi onde se atoparon máis aras consagradas ao Marte indíxena; Marte Carioceco en Tui, Marte Carieco en Refoios de Lima, Marte Carieco en Lisouros e Marte Tarbuceli en Montariol.

Ao este de Rairiz apareceron os altares dedicados a Bandue en Mixós, Codosedo e Retorta, polo que no entorno de Rairiz de Vega renderíase culto en maior ou menor medida a ambas divindades; Bandue e Marte indíxena[14].

Ara dos Cerciegos (Curbián)

Bandue Cercieco(Bandue Bolecco ,segundo lecturas erróneas anteriores) (Curbián[15], Palas de Rei, Lugo) consérvase no Museo Provincial de Lugo.

Descubriuse na casa reitoral que se atopa enfronte da igrexa parroquial de San Martiño de Curbián[16]no ano 1952, era utilizada como pedestal na cociña.Ten unha curiosa historia:

Bandue / Cercieco(rum) / Sulpicius / Ser(gia) · Cercius / v(otum) · s(olvit) · l(ibens) · m(erito)

Ao Bandua dos Cerciegos: Sulpicio Cercio da tribo Sergia cumplíulle gustoso o merecido voto.

VidánTorreira cando estudou esta ara no 2009[17] deuse conta que as anteriores lecturas tomaran por letras o que eran ornamenta/implementa vegetalia, ou sexa, adornos/efectos vexetais, por iso a confusión na interpretación das letras, pero, ademais, comprobou que a inscrición Bandue estaba superposta sobre outra anterior, a orixinal de Larouco, deus galaico do que se atoparon altares en Vilar de Perdizes e Baltar (na Serra de Larouco) e Chaves.[18]

O dedicante do altar, un cidadán romano, ademais de indicar o seu tria nómina; prenomen Sulpicio, o cognomen Cercio e a tribo a que pertence; a Sergia, apunta a que na Gallaecia romana houbo uns cerciegos como rama cercia da Gens Sulpicia, unha das máis antigas familias patricias da antiga Roma.

A carón de San Martiño de Curbián
foi asasinado no 1946, Benedito Fuentes Díaz
Xefe da Guerrilla do Alto Ulla

O noso Sulpicio sería moi posiblemente un oficial de alto rango das lexións romanas que espallaron o dominio do Imperio cara o norte da Gallaecia, Curbián estaría na vía secundaria romana que unía Chaves con Brigantium (A Coruña) pasando polo Campamento de Cidadella (Sobrado dos Monxes).

Co tempo os devotos do templo, villae ou armada romana de Curbián trocarían o nome de Larouco -un deus descoñecido na zona- polo de Bandue o deus protector das trebas de Curbián, este feito é moi significativo, ilústranos sobre a importancia do deus Bandue na zona central de Galicia. Que se lle engadiran os motivos vexetais á ara en Curbián amplía os datos da súa comprensión; as plantas e flores son as ofrendas que se lle fan ao deus Hermes(deus dos camiños grego).

Bandue de Aragunde, Catoira

Deo Bandue (Aragunde, Catoira, Pontevedra).

Deo Bau (duae) Ti (berius). Cla (udius). Ci (----) Vo--. V (otum). S (olvit). L (ibens). M (erito)

Ao Deus Bandue Tiberio Claudio Ci.. cumplíulle gustoso o merecido voto

Atopouse na finca da Capela, nun xacemento arqueolóxico onde apareceron vestixios arqueolóxicos de épocas romana e sueva a carón da capela da Nosa Señora da Barca[19], consérvase reutilizada como base dunha columna na casa de Loureiro Isorna na finca da Curula de Aragunde[20]. A dous quilómetros ao noroeste de Aragunde, no complexo castrexo das Torres do Oeste, ao pe do río Ulla, atopouse unha ara aos Lares Viales.

Os epítetos e dedicantes

Case todos os epítetos (adxectivos que amosan as características do deus) que acompañan á divindade Bandue refírense a un topónimo (nome dun lugar) na maioría das veces rematado en brigo, brico, briga do céltico bris, poboado ou fortificación en altura, ou sexa; o castro.

Os dedicantes das aras son na súa maioría indíxenas, mais hai cinco con trianomina (os tres nomes que indican que o dedicante é romano ou está romanizado) deles un liberto (escravo romano) e tres militares romanos (dous pertencentes á Legio VII con sede en León e un portaestandarte da Cohors I Gallicarum Civium Romanorum), destes un non hai seguridade de que sexa romano ou indíxena, e dous aínda conservan un nome indíxena. So hai unha muller de nome romano -Terentia Rufina da ara de Mixós- que pola súa condición de muller non pode levar os tres nomes[21].

Bandue e os Lares Viales

É un feito asumido por tod@s @s investigadores que os Lares Vialesromanos agochan unha divindade indíxena adorada por gran parte da poboación galaica antes e despois da conquista romana da futura Gallaecia.

Ara a Bande no Castelo de Feira, Portugal

É significativo que no Convento Lucense, onde se atoparon menos inscricións dedicadas a Bandue, foi onde se encontraron máis altares dedicados aos Lares Viales e, polo contrario, no Convento Bracarense e no norte da Lusitania é onde apareceron menos aras aos Lares Viales e máis ao deus Bandue coas súas correspondentes progresións lingüísticas; Bande, Bandi, Bandei… , esta evolución do nome da divindade explicaría a expansión do culto ao deus dende a Galicia actual cara o sur.

Efectivamente Prósper concorda con Pedrero en que a extensión do culto ao deus Bandue tomou dirección norte - sur[22], a evolución do Bandue do norte da Gallaecia ao Bande, Bandei, Bandi do Convento Bracarense e da Lusitania así o indica ademais de apuntar, nitidamente, que se trata dunha divindade masculina.[23]

Prósper[24]e Fernández-Albalat[25]pese a ter diferentes postulados sobre a etimoloxía e calidades do deus Bandua coinciden nas súas conclusións en identificar a Bandue coma o deus indíxena que se agocha baixo a toga dos Lares Viales.

A asimilación do culto a Bandue polos Lares Viales entre finais do S. II e III d. C. sería un proceso lóxico da aculturación romana dos cultos indíxenas logo do proceso de conquista do territorio galaico dende o sur (Lusitania) cara o norte (a actual Galicia)[26].

Hermes bifronte de Amorín
Museo Pontevedra

Sabemos polos deuses dos camiños da antigüidade (os exipcios Min ou Osiris, Melkart fenicio, Hermes, Mercurio[27], LaresViales..) que os camiños e sobre todo as encrucilladasson lugares de culto e adoración a estas divindades, a aparición dosacervum(amilladoiros ou milladoiros en Galicia), das chamadas hermas (do deus Hermes[28], representación da divindade con dúas, tres ou catro caras, na súa orixe un busto con falo) na nosa terra indican que o culto ao deus dos camiños é moi forte en Galicia. O Deus grego Hermes (o Mercurio romano[29]) ese mensaxeiro dos deuses, protector dos mercadores, que se ocupaba das negociacións da guerra, conducía as almas dos mortos ao Alén, deus dos viaxantes e ladróns, e que sancionaba ou rectificaba os tratados de guerra entre pobos e cidades, tivo a súa divindade paralela na Gallaecia prerromana:

Mercurio de Coto de Altamira
As Neves. Museo Pontevedra

Na nosa terra temos o famoso Hermes de Pontedeumede catro caras - numén autóctono empapado de mitoloxía grega e técnica celta[30]- e o Hermes bifronte de Amorín(Tomiño) datado entre os anos 400-60 a.C.- , tampouco debemos esquecer o Ídolo fálico do Castro de Elviña, nin o Ídolo fálico do Castro de Vilapedre (Concello de Sarria),son imaxes de deuses dos camiños que ben puideran ser representacións de Bandue, xa que parece que todas elas foron esculpidas antes da chegada dos romanos á Gallaecia. Bandue sería pois ese deus dos camiños, a aparición das súas aras en vías romanas de importante tránsito de tropas e minerais é ben significativo.

Prósper insinúa que o Deus Bandue sería un deus non celta e que posiblemente no territorio do Convento Lucense a poboación indíxena seguiría adorando a Bandue en troques das elites romanas ou romanizadas que introducen o culto aos Lares Vialesnese proceso de asimilación duns ritos de gran raizame na poboación indíxena.

Fernández-Albalat outorga a Bandue un carácter inequivocamente céltico e guerreiro, sería un deus de función sombría, é o deus que liga, coordina e dirixe aos guerreiros da tribo nas súas batallas, nas razzias (expedicións de rapina), na vida e a morte, estaría pois relacionado cos caídos en combate, os mortos. Esa característica bélica explicaría a asociación de Bandue con Marte, deus romano da guerra, que se reflexa no desaparecido altar de Rairiz de Veiga onde Bandue é nomeado socio de Marte.

Lares Viales en pintura mural, Museo Arqueolóxico de Nápoles

Máis a interpretación do noso deus dos camiños para uns estranxeiros e conquistadores da Gallaecia non sería doada, os romanos atópanse cun deus que é adorado polas trebas dos castros, que protexe aos viaxeiros, os castros, aos guerreiros, que conduce aos mortos… a súa comprensión pasaría por outorgarlle diferentes calidades de diferentes deuses segundo a zona onde nos atopemos;

Deus Tutela (deus gardián romano), o Bandue representado na pátera de Badajoz.

Band de Badajoz

Deus Xano (Ianus)[31], representado coas dúas caras. Xaneiro, o primeiro mes do ano, está consagrado a el, aseguraba os bos finais. É o deus das portas en Roma, o seu templo pechaba as portas en tempo de paz e abríaas en época de guerra. En Galicia temos o chamado Xano Bifronte de Mos (S. I a. C. - I d. C.) -aínda que tamén puidera considerarse unha herma-.

Xano bifronte de Mos
Museo de Pontevedra

Deus Mercurio, (O Hermes romano) Rodríguez García e Acuña Castroviejo[32] estudaron as pegadas do deus Mercurio en Galicia, onde apareceron tres pequenas figuras (S.II d.C. IV d.C.), unha ara pequena dun lararium e seis aras, na maioría dos casos atopados nas principais vías de comunicación romanas. A maioría son ofrendas de cidadáns romanos e formaban parte do lararium[33](ornacinas ou templetes para colocar os Lares Viales e diferentes deuses familiares).

É moi significativa a advertencia de San Martiño de Dumio (515 - 579 d. C.), bispo de Braga e asesor real de Miro monarca suevo da Gallaecia, na súa obra De Correctione Rusticorum, onde menciona as prácticas rituais dos rústicos galegos que quere corrixir ; … así como de deitar pedras nas encrucilladas en honor de Mercurio. Qué outra cousa é senón o culto ao diaño?...[34]Dumio advirte que os amilladoiros (acervum para os romanos) son un culto ao maligno, unha mostra de paganismo que hai que cortar de raíz.

Lares Viales, as divindades dos camiños de carácter pacífico máis acaídas para os intereses do Imperio. Das 44 aras dedicadas aos Lares Viales atopadas no Imperio Romano, 36 aras apareceron naGallaecia.

O arraigo de Bandue na Gallaecia é tan grande que as dúas grandes civilizacións da Historia terán serias dificultades para substituílo; primeiro os romanos cos arriba mencionados Tutela, Mercurio ou Xano e os LaresViales co as súas aras e lararium emáis tarde a Igrexa cos seus santos condutores (San André, Santiago, San Xiao, Cristovo, San Roque..) os seus santuarios e a cristianización das encrucilladas cos cruceiros (XIV-XV) e petos das ánimas (XVI-XVII). O mesmo caso dáse nos países célticos de Bretaña e Irlanda.

Os ritos do Máis Alá e o Caldeiro Máxico

É evidente que dende tempos inmemoriais a nosa terra era o fin do mundo coñecido, ás súas costas camiñaban os devotos do deus solar procurando o Paraíso no leito do mar, buscando a Chaira da Felicidade, a Terra da Mocidade, os Campos Eliseos...

Ídolo antropomorfo de Pumares, A Estrada
5500-3000 a.C.
Museo de Pontevedra

Dende finais do Neolítico (4000 a. C.- 3000 a.C.), en Galicia e nos países de fachada atlántica, florece a cultura megalítica, unha cultura que honra aos mortos e onde aparecen os ídolos ou estatuíñas que protexen as entradas corredor dos dólmenes, son as primeiras manifestacións das divindades que protexen aos mortos. Miles de anos despois unha divindade relacionada coa morte emerxe con forza en Gallaecia; Bandue.

Non sabemos se os pobos célticos (que segundo algúns autores viñeran de centro Europa) que habitaron a Gallaecia dende o Ulla cara o norte, cohabitaron coa poboación indíxena da Gallaecia de enriba do Tambre (Tamara) e espallaron a súa cultura cara o sur, ou sinxelamente, como apunta a Teoría da Continuidade Paleolítica dos investigadores italianos Francesco Benozzo e Mario Alinei[35]e corraborada os estudios xenéticos de Bryan Sykes[36]; a cultura celta ten o seu xerme no Paleolítico e arranca en terras galaicas coa cultura megalítica espallándose polas Illas Británicas, Irlanda e Bretaña francesa ( a plástica castrexa trísceles, rosetas, cabezas cortadas…, as estelas funerarias dos celticos , as referencias escritas dos xeógrafos romanos.., as lendas, os amilladoiros, as peregrinacións a San André de Teixido, a Santiago, a antropoloxía social…, A Compaña, os cruceiros, a Lenda de Breogán..) son manifestacións culturais galegas que nos unen aos pobos célticos do norte. Son manifestacións que nos indican o camiño do sol (trísceles, tetrasqueles, rosetas…), que nos falan dun contacto co Máis Alá (encrucilladas, peregrinacións…).

Estela con tríscele de Chaves

Nos últimos anos a cultura material castrexa aporta moitas sorpresas e coloca máis pontes coas culturas célticas do norte, son as cabezas cortadas e os caldeiros ou marmitas de bronce. Mais serán as marmitas as que nos transmiten máis información sobre os ritos máxicos dos pobos célticos;

No Caldeiro de Gundestrup [37](Dinamarca) unha gran figura, o deus dos mortos, encárgase de introducir no caldeiro aos guerreiros mortos que regresan á batalla reconvertidos en guerreiros a cabalo. Na lenda galesa da irmá de Bran, Branwen, descríbese o caldeiro máxico irlandés de Bran O Bendito: dito caldeiro pode devolver a vida aos guerreiros de novo se son cociñados nel durante a noite. Os soldados levántanse, de novo, tan fortes como antes de morrer[38].

A aparición doCaldeiro do Castro de Besamaño [39]esmagado e enterrado na croa do castro (que foi arrasado polas lexións romanas no S.I a. C.), na parte máis alta do poboado onde se oficiarían as celebracións políticas - relixiosas, onde @s veciñ@s do lugar acreditan que unha das súas pedras era chamada a Pedra da Santa, ilústranos sobre a importancia relixiosa e máxica dos caldeiros de bronce do noroeste ibérico emparentados cos irlandeses, galos e británicos, o caldeiro máxico onde se practican os ritos de resurrección no Alén dos guerreiros castrexos non podía caer en mans inimigas.

Caldeiro de Besamaño. Museo de Pontevedra

Varios caldeiros- marmitas de bronce apareceron na Galicia nos últimos anos; o Caldeiro do Castro de Torroso (Mos), Caldeiro do Castro de Novás (Xinzo de Limia), Caldeiros do Castro do Monte da Peneda, (Redondela)[40]. O borde do Caldeiro de Besamaño ten unha ringleira de figuras humanas esquematizadas rodeando toda a marmita a modo de procesión, quizais semellando os guerreiros mortos do Caldeiro de Gundestrup ou a procesión dos guerreiros daDiadema- cinturón de Ribadeo ou Moñes[41].

Diadema Ribadeo ou Moñes

Mais a plástica castrexa deita máis escenas relacionadas cos caldeiros, co Alén e a resurrección dos guerreiros; no Machado votivo do Deza temos un bóvido (posiblemente un touro), o torque (distintivo do xefe civil e relixioso castrexo) sobre o fío do machado, e xusto enriba do machado; o caldeiro de bronce. Estes serían os elementos fundamentais nos ritos de resurrección, de contacto co Máis Alá. Os vates ou druídas serían os encargados de preparar os caldos -dende logo non sabemos se ao xeito de Panoramix coa poción máxica de Asterix e Obelix-.
Estes ritos serían presididos pola presencia omnipotente do deus que cociña, que no Caldeiro de Gundestrup é un xigante guerreiro, mesmamente como se describe ao semideus Brannas lendas galesas.

Machado votivo da comarca do Deza
Museo de Pontevedra

Ese deus condutor e gardián no camiño da vida e da morte sería na Gallaecia o deus Bandue, o deus que protexe aos viaxeiros, mercadores e guerreiros da tribo nas súas expedicións fóra do castro e no acontecer da comunidade castrexa, sería o chamado Bran nas lendas galesas, ese mesmo Bran céltico que se intúe nas terras do Ulla, o mesmo Deus Lar Breo ao que rendían peregrinase e altares pétreos os castrexos do Morrazo no cumio do Castro de Donón e que centos de anos despois cristianizaronSantiago en Donón e San André en Hío -ao que aínda hoxe en día, o 16 de agosto, se lle ofrece a Danza e Contradanza dos Peregrinos-, o mesmo Breogán que dende a torre de Brigantium procura as Illas Marabillosas na futura Eire.

Ara Lar Breo do Castro de Donón
Museo de Pontevedra

Os galegos non deixaron de deitar pedras nos amilladoiros do camiño de San Andrés de Teixido e ata o século XIX, os xornaleiros que ían á sega a Castela seguiron botando a pedra da ánima na Cruz de Ferro no Bierzo, hoxe son @s peregrin@s que camiñan a Compostela os que engordan o amilladoiro máis grande da península.

Plaustrum, carro de vacas romano antepasado do galego, Museo della Civilta Romana

E, por certo, disque non hai camiño no mundo que non teña unha pegada dun galeg@, non é de estrañar, seica temos protección divina dende saecula saeculorum

Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com

[1] Pax. 58 Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas

[2] Pax. 70 Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas

[3] Hoxe en día, na zona de Ordes, aínda se pode atopar unha curandeira que cura enfermidades coa técnica dos lazos. Nunha primeira sesión colócanlle unha lazada ao enfermo e despois duns días córtanlla logo duns ritos e conxuros.

[4] Pax. 15. Las rutas sagradas de Galicia

[5] Pax. 269. Lenguas y religiones prerromanas

[6] Pax. 150 La interpretatio romana del dios prerromano Bandue

[7] Pax. 272 e ss. Lenguas y religiones prerromanas

[8] Pax. 275 Lenguas y religiones prerromanas

[9] Miliarios e inscrición pax. 658

http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2004_Miliarios-e-outras-inscricions-viarias-romanas-do-noroeste-hispanico-conventos-bracarense-lucense-e-asturicense.pdf

[10] http://www.concellosarreaus.com/mod_contenidos/visualizar.php?id=303&p=36&padre=36

[11] Pax.34. Sobre un supuesto error epigráfico….

[12] http://onosopatrimonio.blogspot.com.es/2011/07/romanizacion-de-galizagalicia-ii.html

[13] Pax. 214 El Ejercito y la romanización de Galicia

[14] Pax. 88 Los dioses de la Hispania céltica

[15] López Ferreiro, na súa novela Castelo de Pambre, dedica un capítulo ao desvanecidoCastelo de Curbián que se atoparía na marxe esquerda do río Pambre. http://academia.gal/Biblioteca/GetPageById.do;jsessionid=94A013D3E26972B7B184397D5481663A.ragportal?id=OcadePa+1&orde=14&format=0

[16] http://aulloaenfotos.blogspot.com.es/2010/02/san-martino-de-curbian.html

[17] http://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2014/10/nalgures5.pdf

[18] A Serra de Larouco fai linde entre Galicia e Portugal.

[19] http://haiqueterghanas.blogspot.com.es/2015/06/normal-0-21-false-false-false-es-x-none_8.html

[20] http://www.catoira.net/catoira/basega.htm

[21] Pax. 49 Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas

[22] Pax. 262. Lenguas y religiones prerromanas

[23] Pax. 268. Lenguas y religiones prerromanas

[24] Pax. 177 e ss. Lenguas y religiones prerromanas…

[25] Pax. 22 e ss. Las rutas sagradas de Galicia..

[26] Pax. 280. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica

[27] http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3221.pdf

[28] http://catedra.pontedeume.es/13/catedra13escolma.pdf

[29] http://www.mundodosfilosofos.com.br/mercurio.htm

[30] Pax. 221. Aportaciones al cuadrifaz de Pontedeume

[31] É chamativa a forza que teñen os mitos pagáns xa ben entrada a Idade Media, un exemplo é o Ianusde Betanzos; http://historiadegalicia.gal/2017/01/o-desconecido-calendario-medieval-de-betanzos-unico-en-espana/

[32] http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3221.pdf

[33] http://domus-romana.blogspot.com.es/2015/06/lararium-el-culto-domestico-de-la.html

[34] Pax. 9. Revista Nós nº97, ano 1932 Tomo V. De Correctione Rusticorum Traducción de Paulino Pedret Casado

[35] http://www.continuitas.org/texts/alinei_benozzo_area-gallega.pdf

[36] Pax. 9. http://www.continuitas.org/texts/alinei_benozzo_area-gallega.pdf

[37] Pax. 84 e ss. A Relixión.

[38] Pax. 87. Mitos Celtas. Miranda Jane Green

[39] http://www.farodevigo.es/portada-arousa/2013/12/13/caldero-besomano-enigmatica-ocultacion/931906.html

[40] http://digital.csic.es/bitstream/10261/14244/1/2003_Gallaecia_Armada_calderos-Peneda.pdf

[41] http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/33/39/41schattner.pdf

BIBLIOGRAFÍA

COLLADO CENZANO, L.V. Las divinidades indígenas protectoras de núcleos de población en la Hispania romana. https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/1159516.pdf

VIRGINIA MUÑOZ, La interpretatio romana del dios prerromano Bandue. http://docplayer.es/13365359-La-interpretatio-romana-del-dios-prerromano-bandue-1.html

RODRÍGUEZ COLMENERO, A. Sobre un supuesto error epigráfico-histórico. Correcciones al ara de Bandua Aetobricus de Codesedo. CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS", Tomo XLVII, Fascículo 113, Santiago 2000.

RODRÍGUEZ COLMENERO, A.Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico (conventos bracarense, lucense e asturicense),Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 2004.

RODRÍGUEZ GARCÍA, P. - ACUÑA CASTROVIEJO, F. Culto e imagen a Mercurio en Gallaecia. http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3221.pdf

J.M. BLÁZQUEZ. Religiones primitivas de Hispania. Fuentes literarias y epigráficas, Madrid,1962

GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Las rutas sagradas de Galicia. Perduración de la religión celta de la Galicia Antigua en el folclore actual, Deputación da Coruña, A Coruña, 1999.

GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós do Castro, Sada, 1990.

BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela 2007.

BALBOA SALGADO, A. A relixión, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela, 2002.

BERMEJO BARRERA, J.C. Mitología y mitos de la Hispania prerromana II, Editorial Akal, Madrid, 1989.

BRAÑAS ABAD, R. Los pueblos de la Galicia Céltica, Ediciones Akal, Madrid, 2007.

BERMEJO BARRERA, J.C. Sociedade e relixión na Galicia Antiga, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela, 2008.

OLIVARES PEDREÑO, J.C. Los dioses de la Hispania Céltica, RAH - Universidad de Alicante, Alicante, 2002.
CAAMAÑO GESTO, J.M. As Vías Romanas. Galicia. Historia, Tomo I, Hércules Ediciones. A Coruña, 1997.

GRIMAL. P. Diccionario de mitología griega y romana, Ediciones Paidós Ibérica, S.A. Barcelona, 1981.

PRÓSPER, B.M. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica, Ediciones Universidad de Salamanca, Salamanca, 2002.

BOGA MOSCOSO, R. Dólmenes de Galicia, Bahía Edicións, A Coruña, 1997.

VIDÁN TORREIRA, M. El ara de Curbián en Palas de Rei (Lugo), Revista Nalgures, Tomo V, ano 2009, pax. 321-328. http://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2014/10/nalgures5.pdf.

LUENGO MARTÍNEZ, J.M. El Hermes celta de Pontedeume y supervivencias de su culto, Revista Cátedra, pax. 475 e ss. Pontedeume, 1967. http://catedra.pontedeume.es/13/catedra13escolma.pdf

DE LORENZO GONZÁLEZ, S. Aportaciones al cuadrifaz encontrado en Pontedeume, Pax. 216 e ss. Revista Brigantium 6, A Coruña, 1990

GREEN, MIRANDA JANE. Mitos celtas.Ediciones Akal, Madrid, 2001.
ARMADA PITA, X.L. Los calderos del castro de A Peneda (Redondela, Pontevedra), Revista Gallaecia nº 22, Santiago de Compostela, 2003.

↧

Un veciño de Armea atopa un posible santuario castrexo

March 22, 2011, 12:13 pm

≫ Next: Atopada unha estela de guerreiro con carro en Castrelo do Val

≪ Previous: Bandue, o Deus Galaico dos Camiños

Escadas do posible santuario. Foto de Manuel Gago

No blog de Manuel Gago recibimos unha extraordinaria nova; o descubremento, por un veciño de Armea (os veciños din Armea non Armeá), dun posible santuario galaico-romano preto do castro de Armea, enfronte do Santuario de Augas Santas, o traballo de Magago non ten desperdicio.

↧

Atopada unha estela de guerreiro con carro en Castrelo do Val

May 7, 2011, 1:20 pm

≫ Next: Ano 1209. Revolta campesiña. Enfrontamento dos homes de Pela e Montelongo (Arzúa) cos monxes brancos de Sardecoiro (Santiso).

≪ Previous: Un veciño de Armea atopa un posible santuario castrexo

Estela de guerreiro en carro de Castrelo do Val, Ourense

Interesantísimo achado dunha estela de guerreiro conescudo con escotadura en V , estaría datada na Idade de Bronce entre os 1200 e 1000 anos a.C.

Estela de Solana de Cabañas. Cáceres

Este tipo de estela, coñecida coma estelas do Suroeste, por situarse nesta rexión peninsular o epicentro deste fenómeno cultural (Extremadura española e portuguesa, así como Andalucía occidental), amosa outra proba da importancia estratéxica da nosa terra na prehistoria; «O seu achado referenda que Galicia foi un lugar de comunicación entre as culturas mediterráneas e as illas Británicas», explica o arqueólogo Alberte Reboreda na Voz. Pena que a información amose só unha fotografía.

Post Data:
Xa temos máis información na web de Cultura Galega e na web do Concello de Castrelo do Val.

Estela de Castrelo do Val

Ata sempre e bo proveito, gonzos@latinmail.com

↧

Ano 1209. Revolta campesiña. Enfrontamento dos homes de Pela e Montelongo (Arzúa) cos monxes brancos de Sardecoiro (Santiso).

March 7, 2011, 1:05 am

≫ Next: Santuarios pagáns cristianizados na Gallaecia II. Santa Trega, o monte sagrado

≪ Previous: Atopada unha estela de guerreiro con carro en Castrelo do Val

In memoriam:
José Castro Sánchez, home bo de Pela, Vilantime (Arzúa), valedor incansable de Ánxel Casal, curmán seu e o seu último compañeiro en liberdade.

Granxas do Mosteiro de Sobrado (Pallares Méndez, M. C.)

Os lazos de solidariedade nas aldeas galegas vén de moi lonxe. Esa fidelidade que se traduce na disciplina colectiva dos traballos no campo (ninguén faltaba), sobre todo na sega, nas mallas e no aproveitamento dos montes comunais, xa se realizaba na Idade Media, daquela, igual que hoxe no rural, a axuda mutua era norma.

No Medievo cada aldea afirmaba a súa propia coherencia e a súa fraternidade ante o poder señorial e as aldeas veciñas.

Nas fontes escritas a solidariedade campesiña ponse de manifesto nos enfrontamentos co poder señorial que na zona de Vilantime e Santiso é o Mosteiro de Sobrado.

O mosteiro vai tratar de conseguir o control das comunidade rurais por dous camiños complementarios: a adquisición de gran parte dos terreos das aldeas e o exercicio da xurisdición pública sobre elas. O exercicio da xurisdición, alcanzado mediante as doazóns reais, amplía o poder do mosteiro sobre os restantes habitantes da aldea.

Montelongo, Volteiro e Pela dende Agra de Vilar da Vella

Todo isto, necesariamente, tivo que producir enfrontamentos entre os monxes e os labregos, temos varios exemplos:

1. Ano 1001, o preito que sosteñen os habitantes de villa Bidualdi (Niño da Aguia, Santiso) cos monxes de Sobrado sobre a 1/3 parte da villa(1).

2. Entre os anos 1203 e 1223, unha longa disputa entre os freires de San Martiño de Xubia e os monxes de Sobrado da granxa de Brión por unhas terras de monte, rematou nun enfrontamento armado. Os de Xubia tiveron o apoio dunha multitudinem granden hominum. Os frades de Sobrado, nun primeiro momento, tiveron que saír a fume de carozo(2) .

Vilar da Vella (antigaAvellam)

3. Un preito de 1209 entre o Mosteiro de Présaras e os veciños de Pela e Montelongo (Vilantime) sobre as propiedades da herdanza de Vilar da Vella (Santiso) infórmanos dun conflito de terras entre campesiños e monxes brancos da granxa de Sardecoiro; Orta fuit intentio fratres Superaddi (Sobrado) et homines de Pela et Monte Longo super hereditatis de Avellam (Vilar da Vella) qui iacet inter Pela et Santum Iulianum de Fratribus (Sardecoiro)(3) . O preito vaise a resolver a favor dos monxes. Pola importancia que lle outorgamos a este documento no terreo da toponimia, os conflitos sociais e a onomástica galega medieval, reproducimos traducido o texto ao final deste artigo.

Tódolos preitos estudados por Pallares na súa obra El Monasterio de Sobrado foron resoltos a favor dos monxes brancos (cistercienses ) de Sobrado dos Monxes, cousa doada de entender xa que, quen le, escribe e xulga nestas terras son os mesmos monxes de Sobrado.

O preito dos homes de Pela e Montelongo saca á luz a solidariedade entre os campesiños de dous lugares veciños que defenden a terra, (clika eiquí para ver mapa de situación) seguramente de monte coma no caso de Brión arriba sinalado.

Casa á entrada de Sardecoiro (antigo Courium)

Sardecoiro era daquela unha granxa-mosteiro dos monxes de Sobrado que levaba anos incrementando as súas posesións:

- O 6 de xaneiro de 1093, carta de venta de Suarius Guterriz de herdades na eclesía de Sancti Iuliani de Frates (Sardecoiro)(4) .

- O 28 de maio de 1149, carta de testamento de Maior Froila de herdades nas terras in monasterio Sancti Iuliani de Fratribus (Sardecoiro)(5) .

- Sobrado concede no 1 de xaneiro de 1174, a Arias Luz e a súa esposa, Helvira Garsia a herdade de San Xián de Frades; tali pacto ut populemus eam et plantemus et hedificemus et laboremus domos et pesquiramus illam propose nostra de totus homo et de tota parte sine alique fraude et ad obitum nostrum(6) . Nun documento anterior do mesmo día , Arias Luz, esposa e fillos fan carta de doazón aos monxes de Sobrado das herdades en Caurio de Santo Iuliano de Fratibus (Sardecoiro)(7).

- O 19 de outubro de 1178, contrato de Elvira Garsia(8).

- O 11 de xaneiro de 1198, veciños de Montelongo (entre os que está Pedro Muniz de Monte Longo que tamén aparece no preito) venden por 300 soldos a sexta parte da súa herdade aos freires de Sobrado(9) .

Casa de Sardecoiro (tamén antigamente Sancti Iuliani de Fratribus)

Por un lado a nobreza doa as súas herdades, con servos e apeos de labranza incluídos, para conseguir a protección divina e dos monxes nos últimos anos de vida, por outro, familias campesiñas doan as propiedades mentres manteñen o usufruto das terras e, por outro, labregos, seguramente necesitados de liquidez, venden as terras aos monxes brancos.

Son os lazos de servidume que o señor feudal (neste caso os monxes cistercienses de Sobrado) tece nas terras do Ulla.

Os nós ás veces apertan demasiado e é cando os campesiños rebélanse contra o poder feudal, o preito de 1209 entre os homes de Pela e Montelongo e os monxes de Sardecoiro, foi o resultado da defensa que os labregos de Pela e Montelongo fan do que consideran as súas terras.

A maquinaria de aproveitamento das terras de labor posta en marcha polos monxes brancos na granxa de Sardecoiro; o arado de vertedera, o muíño(10) , os curtidos(11) ,.. non saben de antigas costumes veciñais.

Detalle de casa de Sardecoiro

Para que chegaran a asinar o trato, o conflito tivo que ser contundente e de moita sona na comarca, mais o Mosteiro de Sobrado, neses tempos, é coma unha gran empresa, ten propiedades nas vilas máis importantes do camiño, controla a xustiza, o poder civil, e ata chegarán a controlar o portazgo (peaxe) no porto da Coruña, levaban tódolos triunfos para impoñer o seu criterio. A documentación dos tombos de Sobrado non nos deixou máis pegadas do conflito, non obstante a paisaxe da zona e as aldeas de Vilar de Vella e Sardecoiro transpórtannos a aqueles tempos de Courium e Avellam.

Destes documentos sacamos, ademais, varias certezas que teremos que investigar; Sardecoiro vén de Courium, Caurium. Vilar da Vella de Avellam (de abelá nada vella) e dos monxes de San Xián de Freires de Sardecoiro nin rastro polo de agora.

Ata sempre e bo proveito, gonzos@latinmail.com

(1)Pax. 17 e ss. De Galicia en la Edad Media...
(2)Pax. 156 El Monasterio de Sobrado
(3)Documento nº: 182. Tombo II. Paxina, 193 de Tumbos de Sobrado de los Monjes
(4)Pax. 189. Tumbo II de Sobrado de los Monjes, nº documento 178
(5)Pax. 184-185. Tumbo II de Sobrado de los Monjes, nº documento 173
(6)Pax. 154. El Monasterio de Sobrado. Pax. 187
(7)Pax. 186 Tubo II de Sobrado de los Monjes, nº documento, 174
(8)Pax. 188. Tumbo II de Sobrado de los Monjes, nº documento 176
(9)Pax. 192 Tumbo II de Sobrado de los Monjes, nº documento 181
(10)Pax. 165. El Monasterio de Sobrado
(11)Pax. 182. El Monasterio de Sobrado

Bibliografía

PALLARES MÉNDEZ, M.C. El monasterio de Sobrado: un ejemplo del protagonismo monástico en la Galicia medieval, Deputación Provincial da Coruña. A Coruña, 1979.

PORTELA, E. PALLARES, M.C. De Galicia en la Edad Media. Sociedad, Espacio y Poder. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela, 1993.

LOSCERTALES DE G. DE VALDEAVELLANO, P. Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes Dirección General del Patrimonio Artístico y Cultural, Archivo Histórico Nacional, Madrid, 1976.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Preito Pela e Monte Longo

Era o 11 de febreiro de 1209. Empeza o preito sobre a herdanza de Avellam (actual Vilar da Vella) que está entre Pela e Sanctum Iulianum de Fratibus (San Xián de Frades, actual Sardecoiro, tamén chamado nos textos antigos; Courium ou Caurium).

Por conseguinte reunidos por un lado frades de Superaddi (Sobrado) e por outro homes de Pela e Monte Longo , elixiron en representación seis homes bos; Suerium Didaci de Marogio (Maroxo), Lupum Fernandi de Monte Longo (Montelongo), Munium Petri de villa Antimi (Vilantime), Petrum Muniz fillo de Munio Petri, freire de Sancto Romano (San Román), Arias Petri de Veigundo (Beigondo), así dividiron entre eles promulgando a herdanza e a división de dita herdanza; por aquela parte que descende de monte Calvo (Montes de Ribeiro?) e de alí pola fonte que está ao pe daquela vía que vai de Pela a Courium (Sardecoiro) e de alí pola mesma fonte que entra no río de Pela (río Boente) e posúen alí marcos, un no monte en dirección da fonte de Arenis Albis (Areas Brancas, Albín?), e outro por aquela parte que descende de monte Calvo, e vírase cara a cima da fonte que entra en Pela. Nós frades de Superaddi (Sobrado) saudamos e confirmamos os termos e as divisións que nós e os homes de Pela e de Monte Longo facemos, polo que asinamos un firme final para sempre. Do mesmo xeito, nós homes de Pela e de Monte Longo saudamos e confirmamos os termos e as divisións que entre nós e os frades de Superaddi (Sobrado) facemos, polo que asinamos un firme final para sempre.

Así pois, se este firme e satisfactorio acordo se quebrantara o infractor pagará unha porción de mil solidos (soldos, moeda da época). Aquí presentes foron; Veremudus Pelagiicellerarius (responsable máximo das cousas materiais do Mosteiro de Sobrado)ts, e cf., Petrus Iohannis cantor ts. e cf., frei Menendusmagister (mestre,responsable xefe) de Courio (Sardecoiro) ts. e cf., frei Petrus ts. e cf., Lupus Fernandi de villa Antimi, Arias Matini de Monte Longo, Petrus Muniz de Monte Longo, Petrus Diat de Pela, Petrus Muniz de Pela ts. e cf. Isto foi feito en días que rexía Adefonsi(Afonso VIII ou IX, fillo de Fernando II) e o Arcebispo Beato Xacobeo; don Petri Munit e o bispo lucense don Ruderici, e Roderico Gundizalui tenente de Sarriam e Monte Nigro e metade de Transtamar, Roderico Arias de terras de Avancus (Abeancos) e a dona Onega Odoarii tenente de Castaneda (Castañeda) e coto de villa Antimi (Vilantime), Petrus Martini ts., Petri ts., Iohannes Odoarii ts.

Tumbo II, fols. 74 v. – 75 r.

Documento nº: 182. Tombo II. Paxina, 193 de Tumbos de Sobrado de los Monjes de Loscertales De Valdeavellano, Pilar. Madrid, 1976. ISBN 84-3690-070-7
Tradución do latín ao galego de Celso Alberte Magariños Costas

↧

Santuarios pagáns cristianizados na Gallaecia II. Santa Trega, o monte sagrado

June 13, 2017, 10:25 am

≫ Next: O Carballo de Santa Margarida. O poder máxico das árbores galegas. Santuarios pagáns cristianizados na Gallaecia III

≪ Previous: Ano 1209. Revolta campesiña. Enfrontamento dos homes de Pela e Montelongo (Arzúa) cos monxes brancos de Sardecoiro (Santiso).

A ermida de Santa Trega, no concello da Guarda, é un dos lugares de culto cristián máis antigo de Galicia, atópase no cumio do monte que acolle a cidade ou citania castrexa do mesmo nome, esta é unha das máis grandes atopadas na Gallaecia[1]. As últimas escavacións arqueolóxicas realizadas sitúan a fundación do castro, cando menos, sobre o século IV a.C.[2], o seu abandono sería sobre o I d. C., con reocupacións esporádicas en épocas tardorromana e sueva, aínda que os arqueólogos constatan unha mínima ocupación continuada na cima da citania, no entorno da ermida, por motivos estratéxicos[3]. Hoxe en día, calcúlase que so hai á vista un 5% do mesmo[4].

A Santa Trega

Coñecemos a vida de Santa Trega polo texto apócrifo[5] Acta de Paulo e Thecla (s. II d.C.), onde se narran as peripecias da moza Trega de Iconio (Galacia[6], Turquía) que renegou dun matrimonio pagá e entregouse a Cristo polo que foi sentenciada ao martirio e condenada á fogueira que unha repentina tempestade apagou. Trega coñecerá ao Apóstolo Paulo e con el recorrerá Antioquía onde é guindada aos leóns que se renderán mansamente aos seus pes. Logo de varios intentos de martirio é liberada e co consentimento de San Paulo, traballará en calidade de apóstolo, difundindo o cristianismo.

Santa Trega, Foto de Infogauda

En maio do 384 d.C.Exeria, a primeira escritora galega en latín popular, narra no seu Itinerarium pola Terra Santa a visita que fai á igrexa rupestre e sepulcro de Santa Trega -hoxe chamada en turco Aya Tekla- na antiga Seleucia[7], na provincia de Mersín (Turquía). Había setenta anos que a cova fora establecida como lugar de culto cristián clandestino.

Parece que nunca saberemos se serían as novas de Exeria, dos lexionarios, dos mercadores romanos ou dos galaico-romanos cristianizados os causantes de que arredor de finais do século IV principios do V d.C., na cima da cidade castrexa do monte que controla a desembocadura do río Miño, comezáraselle a render culto á protomártir Santa Trega, avogada da cabeza e do corazón, patroa da comarca do Baixo Miño.

O templo de Santa Trega conta con dúas reliquias que lle elevaron o seu prestixio a mediados do século XX; un fragmento, do tamaño dunha noz, dun brazo da santa doado polo Arcebispado de Tarragona[8] e un Lignum Crucis (anaco da cruz de Cristo) que pertencera a Frei Rosendo Salvado[9].

Está documentado que séculos antes do XII, estaba xa en uso o reunirse os ermitáns da comarca en tempo do estío, xuntamente cos do monte de Santa Trega para consagrarse a colacións espirituais e a exercicios públicos de penitencia e oración, coa concorrencia do clero e fieis do país[10].

Sepulcro de Aya Tekla en Turquía

Na Regra das Constitucións da gloriosa Santa Trega da vila da Guardados anos1138-1140(copiada no S.XIV do latín ao galego medieval e onde se revela o nome galego de Trega[11]) recóllese a constitución da Confraría do Clamor do Monte de Santa Trega -da que formaban parte os monxes dos mosteiros de Oía (ata o ano 1185 beneditino, logo cisterciense), de San Salvador de Barrantes, San Martín do Rosal e os párrocos das sete freguesías da comarca-, emprazándose a soster a ermida de Santa Trega ante o cumprimento dunha disposición da Igrexa que ordena o abandono da maioría dos emeritorios do país por parte dos ermitáns para irse aos mosteiros beneditinos[12] . Estas constitucións ademais de probar a existencia de eremitas na croa do Castro de Santa Trega dende tempos inmemoriais (o topónimo Fonte do Ermitán tamén elude a eles), dá fe da importancia e grande sona do santuario da Guarda.

A Regra ordenará o mantemento da ermida, os días de festa relixiosa, os salmos, os costumes, .…

Romaría 1914. Foto cedida por Jose A. Uris

No século XIV, coñecido en Europa coma o século dos Mortos ou da Peste Negra, concretamente no 1355, na Guarda cumpríase o sétimo ano de seca. Conta a tradición que Santa Trega aparecéuselle a unha pastora dicíndolle que era vontade de deus que se fixesen penitencias e rogativas no monte da santa para conseguir o beneficio de chuvia. Monxes, eclesiásticos e fieis subiron ao monte e ao día e medio choveu. Creouse o día do Voto a Santa Trega, todos os anos na Ascensión de agosto se debía subir ao monte para purificar as almas e xaxuar a pan e auga tres días[13]. Foise modificando pouco a pouco de tres días pasou a un e, no1599, ante a evidencia de que os praceres da carne derrotaban aos espirituais neses días de romaría, prohibiuse a subida ás mulleres baixo pena de excomuñón[14]. Hoxe en día seguramente non existiría O Voto se non fora polas mulleres da Guarda.

Marcas poveiras. Foto de Outono.net

Os pescadores de Povoa de Varzím -que se atopa a cen quilómetros ao sur- gravaban dende antigo na vella porta do santuario as súas marcas familiares poveiras (que algúns autores relacionan coas runas viquingas) coma testemuño da súa visita e devoción pola protomartir Trega. Unha reprodución daquelas marcas atópase nunha pedra á entrada do adro.

Todos este feitos históricos danos idea da importancia que tiña o santuario do monte de Santa Trega máis alá da súa comarca, unha relevancia que, sen dúbida, viña de tempos moi afastados. Que non se abandonase o culto nunha zona tan apartada e de difícil acceso tiña que ver, á forza, coa tradición de monte sagrado dende épocas ancestrais.

Dos petróglifos aos trísceles

O monte de Santa Trega ten pegadas humanas en forma de gravados rupestres dende o Neolítico. Os máis de 16 grupos de petróglifos dentro das murallasda citania e as 12 fóra dos murosindican a presenza humana no Trega dende os 3000 aos 2000 a.C.. Estes gravados rupestres son na súa maioría círculos concéntricos, moitos con cazoleta central, espirais, cazoletas e unha figura serpentiforme dun metro.

Petróglifo dentro das murallas da Citania de Santa Trega
Foto do blog Castros Galaicos

Segundo varios autores as espirais reflexan unha imaxe simbólica das constelacións astrais, os círculos con cazoletas centrais miden o movemento do Sol nos equinocios e nos solticios, ambos grupos estarían relacionados con ritos astrais e solares.

Un dos petróglifos máis coñecido do Trega é a Laxe Sagrada ou Laxe do Mapa, situada no Pico de San Francisco, Saco Cid[15] fixo un estudio pormenorizado deste petróglifo e chegou á conclusión de que se trata do mapa do monte, onde se indican os camiños de subida á cima.

Tal número de grupos de gravados (preto de 30 grupos) relacionados coa simboloxía astral son moi significativos e ilústrannos da atracción espiritual que o monte exercía sobre a poboación indíxena da comarca e sobre os forasteiros.

Monte Trega dende a praia de Moledo (Caminha)

Aparte do control xeográfico-estratéxico da comarca, - Trega atópase na desembocadura do río Minius (Miño), a entrada natural de Tude (Tui)- a súa altura de 344 m. sobre o nivel do mar é ben visible dende quilómetros á redonda e, sobre todo, dende máis de 35 millas no océano. Os mercadores púnicos, gaditanos …. que dende os séculos VII a.C. comerciaban coa poboación nativa de Abobriga -nome prerromano de Santa Trega- terían un referente estratéxico inconfundible ao aproximarse á actual Galicia.

Foto de Patrimonio Nacional Galego

O culto ao sol no monte guardés non cesará co transcurso dos anos e na época castrexa, certos habitantes do castro, seguramente os da clase dirixente, decoran as súas casas con trísceles, nós, roda solar, espirais e rosetas. As rosetas, as rodas solares e trísceles son o símbolo solar por excelencia. O tríscele representa o sol no seu camiño durante o día; o amencer, a tarde e a noite, son símbolos de aparición moi temperá, sobre o século V a. C.[16]. Seguramente o tríscele sería un poderoso emblema talismánico, quizais apotropaico, que afastaba o mal e traía boa sorte, polo tanto, protexían as casas e a xente que albergaban.

Cruz de aspa inscrita nun cuadrado. Museo de Santa Trega

Por suposto, non podía faltar o imaxinario popular; a Lenda do Tregadi que no monte hai tres pedras máxicas ( de novo o máxico número tres na cultura céltica) , cada unha delas agacha un espírito diferente; o ouro, o lume e a auga, se erguéramos a do ouro seriamos ricos para sempre, de upar a do lume; monstros que lanzan lapas de lume queimarían toda a comarca, e de levantar a da auga; alagaríase a terra. Tamén se di que en Camposancos había unha fada moi vella que levaba aos vellos ao Monte de Santa Trega para que alí morresen comidos polos lobos ou polas súas doenzas[17].

O Monte de Santa Trega é unha marabillosa lección en pedra da evolución da relixión dos primeiros habitantes desta terra, sempre como motivo o sol e os astros, pasaron de realizar petróglifos a trísceles, rodas solares e rosetas.

O Hércules do Trega

Entrada á cova-sepulcro de Aya Tekla

As escavacións do ano 1994no interior da ermidadeixaron á vista que o santuario do século XII estaba construído sobre os cimentos de casas castrexas e ao retirar as lousas do presbiterio apareceron restos de escaleiras e portas abertas en roca viva, signos do eremitorio orixinal paleocristiá (probablemente de época sueva) ao modo das ermidas de Terra Santa de Oriente e, por suposto, da igrexa - cova de Aya Tekla.

No ano 1862 uns canteiros que traballaban preto da ermida atoparon unha estatuíña en bronce de Hércules[18]de 18 cm que representaba ao deus saíndo do Horto das Hespérides (o xardín dos deuses) coas mazás de ouro no seu penúltimo Traballo[19]. Son as mazas de ouro que garanten a vida eterna e a fecundidade. O Xardín das Hespérides atopábase no Occidente Extremo, no límite do Outro Mundo, máis alá do río Océano[20].

Réplica do Hércules de Trega

As partes altas dos castros eran as zonas de residencia da elite castrexa, era, ademais, onde se atopaba a croa, o lugar destinado a realizar os ritos e oracións aos deuses. Os cumios dos montes son para as relixións pagás lugar de adoración ao sol e a os astros, son os lugares onde os devotos están máis preto do ceo, das divindades. Os romanos aceptarán eses costumes adaptándoos a súa relixión, algo que fará tamén a Igrexa anos máis tarde.

Onde apareceu a estatuíña ao deus Hércules tivo que haber un templo ou un lararium (templetes ou ornacinas onde colocar aos deuses da casa).

Hércules, o Heracles grego, o deus protector dos rabaños, o heroe invencible, é o deus civilizador, primeiro dos gregos cos santuarios de Heracles en Italia e Sicilia, e logo dos romanos e púnicos, un exemplo é o santuario de Hércules-Melqarten Gadir (Cadiz)[21],

Hércules nas súas viaxes, ensina a tecer, o cultivo da oliveira, a construción das casas e a organización das cidades. Baixa aos infernos e viaxa ao Alén. Hércules viaxa no seu 10º Traballo ao país onde se deita o sol, o outro mundo, para liberar o gando cósmico das garras de Xerión(o monstro de tres cabezas e tres corpos de aspecto humano) que personifica o caos, Hércules simboliza o triunfo da civilización sobre a barbarie[22].

Ídolo castrexo do Trega, século I.a.C. Museo Santa Trega
Foto de Dólmenes y Menhires

Hércules é o heroe que máis acaído para redefinir os mitos dos pobos indoeuropeos, a chegada ás costas galegas de púnicos e romanos, atraídos polas riquezas en ouro e estaño, traerá consigo a aculturación e redefinición dos mitos indíxenas. Se Hércules é un heroe civilizador, e estas elites (as da citania de Santa Trega) vincúlanse ao seu culto, é bastante probable que estean redefiniendo a súa memoria e mitos fundacionais[23].

Hércules na copa do deus Helios
cara o Xardín das Hespérides. Cerámica século IV a.C.

Hércules é o deus grecorromano que a cidade púnica de Gadir (Cádiz) acolle para asimilar ao seu deus fenicio Melqart ou Melkart, que, ademais de deus dos colonizadores , era o deus do inframundo e dos mortos[24]. A iconografía do Hércules de Santa Trega é a mesma que a do Hercules Melkart de Cádiz[25], coas mazás de Hespérides, esta é unha estatuíña de máis de 22 cm. -hoxe símbolo do Museo de Cádiz- que repite as formas que tiña o Hercules Melkart do gran templo púnico de Gadir e que coñecemos polas moedas da época de Adriano.

Hérculesé un dos heroes -semideus aínda- que descende ao Hades (o Máis Alá greco-romano) e volve á terra. As terras galaicas son consideradas polos romanos como as terras onde se atopaba o Hades. Decimo Xuno Bruto, alcumado o Galaico,nas súas campañas de castigo en terras lusitanas do 137 a.C. chegará ata o río Limes, o actual Limia,onde a tropa negárase a avanzar, consideraban que este era o lendario río Lethes (Esquecemento) -un dos cinco ríos que levaban ao mítico Reino de Hades-

Barrio Mergelina onde recentemente atopouse unha cabeza cortada e
unha gruta do século IV a. C.

Bruto cruza o Limia chamando polo nome aos seus soldados, pero máis adiante, chegando ao río Miño (poida que no entorno do Trega) é onde Bruto decide retornar a Roma logo de que, en palabras do historiador Floro; ....non retirou os seus estandartes antes de descubrir, non sen certo medo e horror de sacrilexio, o Sol que cae no mar e o lume xurdido da auga.

O sacrilexio era chegar tan lonxe nas proximidades do Hades. Estaban diante do lugar onde a divindade solar morría para resucitar pola mañá seguinte no Este.

Logo de este coñecidísimo episodio as tropas romanas volverán a percorrer as costas galegas en busca de riqueza antes da definitiva conquista do territorio; PublioCraso no 95 a.C. e Xulio Cesarno 67 a.C.

Sería a administración romana ou os comerciantes púnicos, o caso é que nestas terras, onde os romanos cren que se atopa o Hades, había un deus indíxena moi semellante ao deus Hércules Melkart, o deus que protexía aos viaxeiros, o comercio (do que no castro atópanse múltiples probas; dende ánforas púnicas a vidros romanos), o deus dos camiños e dos mortos. Os dirixentes da cidade castrexa de Santa Trega, adoptarán a atractiva escultura de Hércules para canalizar a súa relixión cara unha nova realidade.

Cabeza cortada atopada no barrio Mergelina do Castro de Santa Trega

Como no caso de Cádiz, onde o deus fenicio Melqart é substituído progresivamente polo romano Hércules, a divindade castrexa sería substituída progresivamente polo Hércules gaditano. Ese Heracles de Cádiz que é representado co mesmo tema que a figura de Santa Trega; o Hércules coas mazás de ouro saíndo do xardín das Hespérides (que para os romanos do s. I d. C. andaría por estes paraxes[26]).

Hércules de Cádiz

Hércules de Trega (orixinal)

Ara dedicada ao Deus Lar
Breo do Monte do Facho,
Donón (Cangas)

Como vimos Hércules é un deus viaxeiro, que protexe o gando, que viaxa ao Alén, sumamente forte e guerreiro (é capaz de arrebatarlle a copa ao mesmísimo deus solar Heliospara desprazarse polo ceo), son calidades que ostentan os deuses dos camiños da antigüidade, será o ideal para asimilar ao deus Bandue, Bran, Brenus, Breogán, Breo (do Facho de Donón), un labor que despois da conquista farán osLares Viales [27].

A principios do século V d.C. o estratéxico enclave da citania de Santa Trega será ocupado por guerreiros xermanos do pobo dos suevos, traerán consigo os seus costumes e nomes; otopónimo da Guarda vén do xermano; wardōjanan, que significa guardar, reservar, un nome ben acaído á zona resgardada e de bo calado fronte o Atlántico. Trairían, tamén, ao seu deus Donar (o Thor escandinavo) o deus do trono, da chuvia e das colleitas, é o deus que protexe aos campesinos e artesanos nas batallas, nalgunhas aldeas suevas era considerado deus supremo, os romanos asimilárono nuns casos a Xúpiter, noutros a Hércules.

Mais no 449, o rei do Reino Suevo de Gallaecia, Requiario, abraza o cristianismo romano,[28]polo que os novos señores da Guarda chegarían a unha tregua ou acordo (por certo, do xermánico trewwō que daría en latín, treuga, tregua), para aceptar a santidade cristiana Trega no cumio do monte sagrado da súa xurisdicción.

Deus Donar

Non podemos asegurar a cantas divindades se lle ofreceu culto no monte Trega, máis é indubidable que todas os devotos das diferentes relixións que moraron o monte de Santa Trega durante máis de 5000 anos sentiron recibir os favores da súa divindade con exito, en certos casos de xeito rotundo, como no miragre da tormenta do ano 1355.

So podemos resaltar un feito doloso; a profanación da Santa Trega no ano 1952, a imaxe da santa fora enviada a restaurar e apareceu pintada con bigotes e con manchas en cara e mans, o párroco Agustin Nandin devolveuna para restaurar de novo, indicando; “no sabe Vd. el disgusto que he tenido con esto, y es pena porque la pintura había quedado a mi gusto”[29].

Púlpito dos Cregos, ao fondo a Ermida de Santa Trega
Foto cedida por Jose A. Uris

Para rematar; pedimos disculpas por non ser capaces de ofrecer algunha instantánea da paisaxe que se contempla dende calquera dos dous picos do monte, ningunha reflicte a inmensa beleza que se divisa. Aconsellamos subir ao Trega e comprobalo por un mesmo.

Ata sempre e bo proveito, celsomagarinhos@gmail.com

Autor: Celso Alberte Magariños Costas

Compostela, 12 máis 1 de xuño de 2017

Bibliografía

LÓPEZ PEREIRA, X.E. Exeria. Viaxe a Terra Santa, Edicións Xerais S.A. Vigo, 1991.

VILLA ÁLVAREZ, J.M. Una reliquia de Santa Tecla en A Guarda: Homenaje a Agustín Nandín, Concello de A Guarda, A Guarda, 2001.

DOMÍNGUEZ FONTELA, J. Seminario La Voz del Tecla números do 427 ao 447. A Guarda, 1919.

MARTÍNEZ TAMUXE J. Don Juan Domínguez Fontela. Notable historiador e ilustre guardés, Revista Tuy. Museo y Archivo Histórico Diocesano, nº8, Tui, 1998.

PENA GRAÑA, A. & ERIAS MARTÍNEZ, A. O ancestral Camiño de peregrinación ó Fin do Mundo: Na procura do deus do Alén, Briareo, Berobreo, Breogán, Hércules, Santiago… Revista Anuario Brigantino nº 29. Pax. 23-38. Betanzos, 2006.http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2006PDF/2006_023_038%20Erias06.pdf

ORIA SEGURA, M. Distribución del culto a Hércules en Hispania según los testimonios epigráficos. Universidad de Sevilla, Revista Habis Nº 20, Sevilla , 1989.

GARCÍA Y BELLIDO, A. Esculturas romanas en Galicia, Cuadernos de Estudios Gallegos, fascículos 72-74, Santiago, 1969.

SANTOS CANCELAS, A. El Hércules de Santa Trega y el middle-ground (punto de encontro) de la religión castreña, Revista Pyrenae, nº 46 vol.1, Universitat de Barcelona, Barcelona, 2015.

LÓPEZ CARREIRA, A. Martiño de Dumio, a creación dun reino. Edicións do Cumio, S.A. Vigo, 1996.

CAAMAÑO J.M., CARBALLO L.X. e VÁZQUEZ M.A. Aproximación arqueológica al poblado galaico-romano de Santa Trega a través del estudio del material vítreo, Revista Gallaecia nº 25, Santiago de Compostela, 2007.

SACO CID, A. Coincidencias cartográficas del petroglifo (Pico de San Francisco) con las señales arqueológicas del Monte Santa Trega: A Guarda, Pontevedra : GA36023024, Concello de A Guarda, A Guarda, 2001.

MANUEL ALBERRO. Os celtas da antiga Gallaecia, Editorial Toxosoutos, Noia 2004.

MARCEL BRASSSEUR. Os celtas. Os heroes esquecidos, Editorial Toxosoutos, Noia, 1998.

MANFRED LURKER. Diccionario de Dioses y Diosas, Diablos y Demonios, Editorial Paidos, Barcelona, 1999.

M.S. BETTENCOURT, A. & L.V. ALVES. Dos montes, das pedras e das águas. Formas de interacçao com o espaço natural da pré-história á actualidade. Edita CITCEM. Braga, 2009.

YVES BONNEFOY. Diccionario de mitologías, Editorial Planeta S.A., Barcelona, 2010.

MIRANDA GREEN. Arte celta, Ediciones Akal, S.A. Madrid, 2007.

FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, C. e RODRÍGUEZ LÓPEZ, C. Nuevos datos acerca de los recursos económicos del poblado castreño de Santa Trega,

Dialnet-NuevosDatosAcercaDeLosRecursosEconomicosDelPoblado

[1] A Gallaecia foi unha provincia romana que abarcaba aproximadamente a actual Galicia, Asturias, norte de Portugal e as provincias de León e Zamora.

[2]http://www.lavozdegalicia.es/noticia/vigo/2016/02/18/descubren-trega-gruta-siglo-iv-cristo-unica-norte-peninsular/0003_201602V18C8992.htm

[3] Pax. 119 Aproximación arqueológica al poblado galaico-romano de Santa Trega

[4]http://www.lavozdegalicia.es/noticia/vigo/a-guarda/2015/10/24/hallan-santa-trega-talla-guerrero-2000-anos-antiguedad/0003_201510G24P36991.htm

[5]Escritos aparecidos nos primeiros anos do cristianismo considerados falsos polo canon da Biblia

[6] https://es.wikipedia.org/wiki/Galacia

[7] Pax. 87. Exeria. Viaxe a Terra Santa

[8] Pax. 46. Una reliquia de Santa Tecla…

[9] Pax. 63. Una reliquia de Santa Tecla…

[10] Frase da investigación histórica do canónico guardés, Juan Domínguez Fontela recollida en: http://paxinasdaguarda.blogspot.com.es/2014/07/el-monte-de-santa-tecla-la-guardia_22.html

[11] Pax. 72. Una relíquia de Santa Tecla

[12] Pax. 24 a 28 Una relíquia de Santa Tecla

[13] Pax. 30. Una reliquia de Sta. Trega

[14] Pax. 72. Una reliquia de Sta. Trega

[15] Pax. 8. Coincidencias cartográficas del petroglifo….

[16] Pax. 123, 124. Arte Celta.

[17] Pax. 144. Dos montes, das pedras e das augas..

[18]Foi roubada do Museo do Castro no ano 1970.

[19]https://gl.wikipedia.org/wiki/Os_doce_traballos_de_H%C3%A9rcules

[20] Pax. 805. Diccionario de las mitologías.

[21] Deus dos fenicios e púnicos, ten relación co mar e a navegación, máis tarde foi considerado deus solar, de onde lle vén a súa relación con Hércules (Diccionario de Dioses y Diosas. Diablos y Demonios)

[22] Pax. 34-36. Os celtas. Os heroes esquecidos.

[23] Pax. 97. El Hércules de Santa Tegra..

[24] https://www.britannica.com/topic/Melqart

[25]http://www.museosdeandalucia.es/cultura/museos/MCA/index.jsp?redirect=S2_3_1_1.jsp&idpieza=118&pagina=1

[26] Pax. 99. El Hércules de Santa Trega..

[27] Pax.102. El Hércules de Santa Trega..

[28] Pax. 31. Martiño de Dumio, a creación dun reino.

[29] Pax. 62. Una reliquia de Santa Trega…

↧