In memoriam: José Castro Sánchez, home bo de Pela, Vilantime (Arzúa), valedor incansable de Ánxel Casal, curmán seu e o seu último compañeiro en liberdade.
![]() |
| Granxas do Mosteiro de Sobrado (Pallares Méndez, M. C.) |
Os lazos de solidariedade nas aldeas galegas vén de moi lonxe. Esa fidelidade que se traduce na disciplina colectiva dos traballos no campo (ninguén faltaba), sobre todo na sega, nas mallas e no aproveitamento dos montes comunais, xa se realizaba na Idade Media, daquela, igual que hoxe no rural, a axuda mutua era norma.
No Medievo cada aldea afirmaba a súa propia coherencia e a súa fraternidade ante o poder señorial e as aldeas veciñas.
Nas fontes escritas a solidariedade campesiña ponse de manifesto nos enfrontamentos co poder señorial que na zona de
Vilantime e Santiso é o Mosteiro de Sobrado.
O mosteiro vai tratar de conseguir o control das comunidade rurais por dous camiños complementarios: a adquisición de gran parte dos terreos das aldeas e o exercicio da xurisdición pública sobre elas. O exercicio da xurisdición, alcanzado mediante as doazóns reais, amplía o poder do mosteiro sobre os restantes habitantes da aldea.
![]() |
| Montelongo, Volteiro e Pela dende Agra de Vilar da Vella |
Todo isto, necesariamente, tivo que producir enfrontamentos entre os monxes e os labregos, temos varios exemplos:
1. Ano 1001, o preito que sosteñen os habitantes de
villa Bidualdi (Niño da Aguia, Santiso) cos monxes de Sobrado sobre a 1/3 parte da villa(1).
2. Entre os anos 1203 e 1223, unha longa disputa entre os freires de
San Martiño de Xubia e os
monxes de Sobrado da granxa de Brión por unhas terras de monte, rematou nun
enfrontamento armado. Os de Xubia tiveron o apoio dunha
multitudinem granden hominum. Os frades de Sobrado, nun primeiro momento, tiveron que saír
a fume de carozo(2) .
![]() |
| Vilar da Vella (antigaAvellam) |
3. Un preito de 1209 entre o
Mosteiro de Présaras e os veciños de
Pela e
Montelongo (Vilantime) sobre as propiedades da herdanza de
Vilar da Vella (Santiso) infórmanos dun conflito de terras entre campesiños e monxes brancos da granxa de Sardecoiro;
Orta fuit intentio fratres Superaddi (Sobrado)
et homines de Pela et Monte Longo super hereditatis de Avellam (Vilar da Vella)
qui iacet inter Pela et Santum Iulianum de Fratribus (Sardecoiro)(3) . O preito vaise a resolver a favor dos monxes. Pola importancia que lle outorgamos a este documento no terreo da toponimia, os conflitos sociais e a onomástica galega medieval,
reproducimos traducido o texto ao final deste artigo.
Tódolos preitos estudados por Pallares na súa obra El Monasterio de Sobrado foron resoltos a favor dos monxes brancos (cistercienses ) de Sobrado dos Monxes, cousa doada de entender xa que, quen le, escribe e xulga nestas terras son os mesmos monxes de Sobrado.
O preito dos homes de
Pela e
Montelongo saca á luz a solidariedade entre os campesiños de dous lugares veciños que defenden a terra, (
clika eiquí para ver mapa de situación) seguramente de monte coma no caso de Brión arriba sinalado.
![]() |
| Casa á entrada de Sardecoiro (antigo Courium) |
Sardecoiro era daquela unha granxa-mosteiro dos monxes de Sobrado que levaba anos incrementando as súas posesións:
-
O 6 de xaneiro de 1093, carta de venta de
Suarius Guterriz de herdades na eclesía de
Sancti Iuliani de Frates (Sardecoiro)(4) .
-
O 28 de maio de 1149, carta de testamento de
Maior Froila de herdades nas terras
in monasterio Sancti Iuliani de Fratribus (Sardecoiro)(5) .
- Sobrado concede no
1 de xaneiro de 1174, a
Arias Luz e a súa esposa,
Helvira Garsia a herdade de San Xián de Frades;
tali pacto ut populemus eam et plantemus et hedificemus et laboremus domos et pesquiramus illam propose nostra de totus homo et de tota parte sine alique fraude et ad obitum nostrum(6) . Nun documento anterior do mesmo día , Arias Luz, esposa e fillos fan carta de doazón aos monxes de Sobrado das herdades en
Caurio de Santo Iuliano de Fratibus (Sardecoiro)(7).
-
O 19 de outubro de 1178, contrato de
Elvira Garsia(8).
-
O 11 de xaneiro de 1198, veciños de Montelongo (entre os que está
Pedro Muniz de Monte Longo que tamén aparece no preito) venden por 300 soldos a sexta parte da súa herdade aos freires de Sobrado(9) .
![]() |
| Casa de Sardecoiro (tamén antigamente Sancti Iuliani de Fratribus) |
Por un lado a nobreza doa as súas herdades, con servos e apeos de labranza incluídos, para conseguir a protección divina e dos monxes nos últimos anos de vida, por outro, familias campesiñas doan as propiedades mentres manteñen o usufruto das terras e, por outro, labregos, seguramente necesitados de liquidez, venden as terras aos monxes brancos.
Son os lazos de servidume que o señor feudal (neste caso os monxes cistercienses de Sobrado) tece nas terras do Ulla.
Os nós ás veces apertan demasiado e é cando os campesiños rebélanse contra o poder feudal, o preito de 1209 entre os homes de Pela e Montelongo e os monxes de Sardecoiro, foi o resultado da defensa que os labregos de Pela e Montelongo fan do que consideran as súas terras.
A maquinaria de aproveitamento das terras de labor posta en marcha polos monxes brancos na granxa de Sardecoiro; o arado de vertedera, o muíño(10) , os curtidos(11) ,.. non saben de antigas costumes veciñais.
![]() |
| Detalle de casa de Sardecoiro |
Para que chegaran a asinar o trato, o conflito tivo que ser contundente e de moita sona na comarca, mais o Mosteiro de Sobrado, neses tempos, é coma unha gran empresa, ten propiedades nas vilas máis importantes do camiño, controla a xustiza, o poder civil, e ata chegarán a controlar o portazgo (peaxe) no porto da Coruña, levaban tódolos triunfos para impoñer o seu criterio. A documentación dos tombos de Sobrado non nos deixou máis pegadas do conflito, non obstante a paisaxe da zona e as aldeas de Vilar de Vella e Sardecoiro transpórtannos a aqueles tempos de Courium e Avellam.
Destes documentos sacamos, ademais, varias certezas que teremos que investigar; Sardecoiro vén de
Courium,
Caurium. Vilar da Vella de
Avellam (de abelá nada vella) e dos monxes de San Xián de Freires de Sardecoiro nin rastro polo de agora.
Ata sempre e bo proveito,
gonzos@latinmail.com(1)Pax. 17 e ss. De Galicia en la Edad Media...
(2)Pax. 156 El Monasterio de Sobrado
(3)Documento nº: 182. Tombo II. Paxina, 193 de Tumbos de Sobrado de los Monjes
(4)Pax. 189. Tumbo II de Sobrado de los Monjes, nº documento 178
(5)Pax. 184-185. Tumbo II de Sobrado de los Monjes, nº documento 173
(6)Pax. 154. El Monasterio de Sobrado. Pax. 187
(7)Pax. 186 Tubo II de Sobrado de los Monjes, nº documento, 174
(8)Pax. 188. Tumbo II de Sobrado de los Monjes, nº documento 176
(9)Pax. 192 Tumbo II de Sobrado de los Monjes, nº documento 181
(10)Pax. 165. El Monasterio de Sobrado
(11)Pax. 182. El Monasterio de Sobrado
BibliografíaPALLARES MÉNDEZ, M.C. El monasterio de Sobrado: un ejemplo del protagonismo monástico en la Galicia medieval, Deputación Provincial da Coruña. A Coruña, 1979.
PORTELA, E. PALLARES, M.C. De Galicia en la Edad Media. Sociedad, Espacio y Poder. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela, 1993.
LOSCERTALES DE G. DE VALDEAVELLANO, P. Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes Dirección General del Patrimonio Artístico y Cultural, Archivo Histórico Nacional, Madrid, 1976.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Preito Pela e Monte Longo
Era o 11 de febreiro de 1209. Empeza o preito sobre a herdanza de
Avellam (actual
Vilar da Vella) que está entre
Pela e
Sanctum Iulianum de Fratibus (San Xián de Frades, actual
Sardecoiro, tamén chamado nos textos antigos;
Courium ou
Caurium).
Por conseguinte reunidos por un lado frades de
Superaddi (
Sobrado) e por outro homes de
Pela e
Monte Longo , elixiron en representación seis homes bos;
Suerium Didaci de
Marogio (
Maroxo),
Lupum Fernandi de
Monte Longo (
Montelongo),
Munium Petri de
villa Antimi (
Vilantime),
Petrum Muniz fillo de
Munio Petri, freire de
Sancto Romano (
San Román),
Arias Petri de
Veigundo (
Beigondo), así dividiron entre eles promulgando a herdanza e a división de dita herdanza; por aquela parte que descende de
monte Calvo (
Montes de Ribeiro?) e de alí pola fonte que está ao pe daquela
vía que vai de Pela a Courium (
Sardecoiro) e de alí pola mesma fonte que entra no río de
Pela (río
Boente) e posúen alí marcos, un no monte en dirección da fonte de
Arenis Albis (
Areas Brancas, Albín?), e outro por aquela parte que descende de
monte Calvo, e vírase cara a cima da fonte que entra en
Pela. Nós frades de
Superaddi (Sobrado) saudamos e confirmamos os termos e as divisións que nós e os homes de
Pela e de
Monte Longo facemos, polo que asinamos un firme final para sempre. Do mesmo xeito, nós homes de
Pela e de
Monte Longo saudamos e confirmamos os termos e as divisións que entre nós e os frades de
Superaddi (Sobrado) facemos, polo que asinamos un firme final para sempre.
Así pois, se este firme e satisfactorio acordo se quebrantara o infractor pagará unha porción de mil solidos (soldos, moeda da época). Aquí presentes foron;
Veremudus Pelagiicellerarius (responsable máximo das cousas materiais do Mosteiro de Sobrado)ts, e cf.,
Petrus Iohannis cantor ts. e cf., frei
Menendusmagister (mestre,responsable xefe) de
Courio (Sardecoiro) ts. e cf.,
frei Petrus ts. e cf.,
Lupus Fernandi de
villa Antimi,
Arias Matini de
Monte Longo,
Petrus Muniz de
Monte Longo,
Petrus Diat de
Pela,
Petrus Muniz de
Pela ts. e cf. Isto foi feito en días que rexía
Adefonsi(
Afonso VIII ou IX, fillo de Fernando II) e o Arcebispo Beato Xacobeo;
don Petri Munit e o bispo lucense don
Ruderici, e
Roderico Gundizalui tenente de
Sarriam e Monte Nigro e metade de
Transtamar,
Roderico Arias de terras de
Avancus (
Abeancos) e a dona
Onega Odoarii tenente de
Castaneda (
Castañeda) e coto de
villa Antimi (
Vilantime),
Petrus Martini ts.,
Petri ts.,
Iohannes Odoarii ts.
Tumbo II, fols. 74 v. – 75 r.
Documento nº: 182. Tombo II. Paxina, 193 de Tumbos de Sobrado de los Monjes de Loscertales De Valdeavellano, Pilar. Madrid, 1976. ISBN 84-3690-070-7
Tradución do latín ao galego de Celso Alberte Magariños Costas
