Otero Pedrayo, 1929

San Andrés apóstolo e mártir, irmán de San Pedro, é coñecido na nosa terra por arribar nunha barca que se petrificou nos acantilados de Teixido. É o noso santo condutor de almas máis recoñecido, si no norte de Portugal a visita ao sepulcro de Santiago (igual que a Teixido) tense que facer en vida ou despois de morto:

                                                S. Tiago de Galiza

                                                Vós sendes tâo interesseiro,

                                                Ou em morte ou em vida

                                                Hei-de ir ao vosso mosteiro[2]

Na nosa terra é sabido que Xesucristo convenceu a San André para que ficase no Cabo do Mundo (Teixido) dicíndolle:

                                                Quédate aí, Andrés,

                                                que o que non veña de vivo unha vez

                                                virá de morto tres[3]

Cruz de Malta na Capela da Fame. Liñeiro

Segundo unha lenda tradicional, a orixe da peregrinase ata Teixido data dos tempos nos que Cristo andaba polo mundo en compaña de San Pedro. Un día chegou moi canso ata Teixido. "Para animarse e pasalo camiño pediu axuda ao Ceo e atopou unha mazá, abriuna e no seu centro atopou a San Andrés,  este suplicoulle que o sacase de tan deserto lugar. O Señor compadeceuse del e prometeulle que a súa romaría sería das máis sonada, e que ninguén, nin morto nin vivo, libraría de facela"[4].

A imaxe de San André saíndo do corazón dunha mazáé do máis simbólico, a mazá é a froita de poder na mitoloxía céltica, o ramo que transvasao poder ten mazás, na mitoloxía grega a mazá da discordia é a causante primaria da Guerra de Troia, para o cristianismo a mazá é a orixe do pecado orixinal. San André sae dunha mazá símbolo de poder e paganismo para cristianizar ás xentes do Cabo do Mundo -como tamén é coñecido Teixido-, xentes que deixaron pegadas dunha cultura prerromana nos cultos e ritos a San André.

A peregrinación a Teixido, forma parte da nosa condición coma galegos, da nosa idiosincracia. Na Idade Media (consérvase documentación de 1162 que certifica a existencia dun mosteiro en Teixido) a peregrinación a Teixido era tan popular coma a xacobea, entre os galeg@s, máis. Para chegar a Teixido os galeg@s e demais visitantes trazaron varios camiños:

 Otero Pedrayo amósanos a ruta que dende Ourenserecorría as terras de Monterroso, Palas, Lugo, Vilalba, As Pontes, San Pedro deEnchousas (As Somozas), San Xeao dos Osos en Labacengos (Moeche), Campo do Hospital (Ortigueira), San Roque de Reboredo e Teixido.[5]

Outro camiño, o Camiño dos romeiros, o máis coñecido, arrancaba do suroeste viña de Ferrol ou Pontedeume, pasa polo Mosteiro de Xubia, Ermida de Liñeiro, chamada tamén Capela da Nosa Sra. da Fame (Valdoviño), Porto do Cabo (onde se xuntan os que veñen de Portugal), San Roque de Reboredo e Teixido.

Pero quizais o camiño máis ancestral que nos leva a Teixido é o Camiño do Mar continuación do Camiño Xacobeo do Norte e que dende Ribadeo lévanos a Teixido pasando por Viveiro, é a ruta do mar, a chamada, en Cantabria; VIA Agripa, o camiño que viña bicando o Mar Cantábrico ata o Finis Terrae, protexido pola Orde de Malta con posesións en Castropol (Asturias), Ribadeo e Ortigueira, desde esta vila facíase o tramo marítimo ata o lugar de Fontelas de San Adrián de Veiga, onde se atopaba un dos castros costeiros da ría de Ortigueira[6]. 

Por último, non debemos esquecer o CamiñoVello, o chamado Camiño dos Mortos (curioso cualificativo) que dende Cariño pasaba por San Xiao de Trebo (topónimo céltico, capela con vestixios arqueolóxicos romanos e suevos), cruzaba a Capelada, proseguía por Teixido e remataba en Santa María de Régoa (capital da parroquia á que pertence Teixido).[8]

Cruz de Malta e escudo dos Andrade en San André de Teixido

Sabemos que estas rutas eran protexidas pola Orde católica-militar de San Xoán de Xerusalén, a coñecida Orde de Malta ou dos Hospitalarios. En 1182 son doadas en testamento á Orde de Malta  por Urraca González, filla do Conde Gonzalo Fernández, Conde de Traba, as igrexas de Regula(Sta. Mª de Régoa, Cedeira)  e Teixidu(Teixido, Cedeira). As pegadas da orde militar atopámolas na Cruz de Malta que aínda se pode ver no interior do Santuario de Teixido enriba do escudo dos Andrade [9]. A Teixido peregrínase todo o ano, o día da romaría é o 8 de setembro, dende esta a data ata o 30 de novembro día de San Andrés no santoral, é a época de máis afluencia de peregrinos.

Fonte de San André de Teixido coa cruz de aspas e tres canos

A San Andrés de Teixido vai de morto o que non foi de vivo, e crese que os preguiceiros poden ser obrigados a ir a Teixido reencarnados en sapos, serpes, lagartos,…, en calquera animal que se arrastre polos camiños, razón pola que todo peregrino debe evitar pisar ou matar animal ningún que se atope no camiño a Teixido. Os familiares dos que non foron de vivo poden evitar a reencarnación réptil do parente se van ao cemiterio e avisancon tempo ao morto da peregrinaxe ao Cabo do Mundo, o día de comezar o camiño van ao cemiterio a recoller ao defunto. Durante todo o traxecto o vivo vaille falando ao acompañante, que pode oír pero non ver, avísao dos perigos das corredoiras e ata lle deixa sitio na mesa, cando a romaría remata volve ao cemiterio para acomodar de novo o defunto na súa tumba.

Unha curiosa anécdota aconteceulle a quen vos fala en San Andrés de Teixido; era unha mañá de principios do outono, levábamos aos cativos por primeira vez a Teixido, ao pouco de chegar sentimos a nova de que morrera un señor na misa, o párroco concertou cunha filla do falecido e os demais devotos a continuación do culto co corpo do finado presente (algúns medios de comunicación recolleron a nova). Ao finalizar a misa, e cando sacaban o cadáver da igrexa, as tendas cerraron as portas, a dependenta dunha delas, rogounos afablemente que pasaramos para o seu interior, pechou as portas e esperamos a que pasara o coche fúnebre, este curioso xesto tiña a intención de evitar que o mal do airedo morto alcanzara aos nosos nenos e a nós, un xesto de boa persoa que, a boa fe, en Teixido abundan.

Amilladoiro cristianizado no camiño a Teixido

Outra costume -que ata hai poucos anos realizábase tamén no Camiño de Santiago- é deixar unha pedra en outeiros chamados amilladoiros (o topónimo de Milladoiro ten esta orixe) coma proba de fe da súa peregrinación, hai quen cre que as pedras conteñen as almas dos mortose os peregrinos vannas deixando nos amilladoiros que se converten en especie de purgatorios. En moitas peregrinacións ás fontes santas irlandesas, tamén é tradicional que os romeiros boten pedras no cairn, ou monton de pedras, que case sempre está preto da fonte[10].

Ídolo Fálico do Castro de Elviña (A Coruña)

O certo é que a maioría destes amilladoiros están nas encrucilladas, onde a tradición e o folklore popular sitúa as portas do Máis Alá, onde os exipcios, gregos, romanos, célticos.. colocaban as estatuas aos seus deuses dos camiños. A efixie do grego Hermes ou do romano Mercurionun piar con rostro, habitualmente bifronte humano (pero tamén  trifronte e cuadrifronte) e con falo (símbolo da fertilidade), levantábase protectora nas encrucilladas do mundo antigo. Eran as chamadas hermas ou mercurios, ao seu carón os devotos deixaban a súa pedra formando o acervum (montículo chamado amilladoiro na nosa terra), unha costume que poida que veña realizándose dende o Neolítico, dende que aparecen as primeiras manifestacións dos deuses dos camiños. No camiño dos romeiros que ía de Porto de Cabo ó santuario cedeirés contabilizou Ramón Bascoy 23 amilladoiros: 5 en Veriño, 2 en Reboredo, 12 nos Chans do Uzal, 3 no Cristo dos Carrís e 1 na Costa Grande; os de Reboredo son os de maiores dimensións[11]

Na Galiza temos algún exemplo de estatuíñas fálicas; o Ídolo fálico do Castro de Elviña  (A Coruña) que apareceu nunha grande cabana oval e a Figura antropomorfa fálica do Castro de Vilapedre (Concello de Sarria) queapareceu nunha zona extramuros entre o castro e a igrexa parroquial de San Miguel de Vilapedre.

Hermes cuadrifaz de Pontedeume

Foto de A Plástica da Cultura Castrexa. Francisco Calo Lourido

Como vimos as hermas eran as efixies do deus dos camiños Hermes, solían ter dúas, tres ou catro caras, na Galicia castrexa temos os exemplos do Hermes cuadrifaz -catro caras- de Pontedeume, atopado precisamente na finca Magdalena na carreteira que vai de Pontedeume a Ombre, único camiño de peregrinación a Teixido anterior á ponte medieval sobre o Eume, curiosamente esta finca posúe un dos teixos máis antigos de Europa. Taboada Chivite, hai anos, apuntaba; Hermes, como  Hécate, sacralizaba camiños, onde sobre montóns de pedra, igual que os amilladoiros da nosa terra (hoxe perduran os de San Andrés de Teixido), que se asimilaron aos cairns irlandeses, elévanse columnas que sinalizaban a ruta e nas encrucilladas un Hermes tetracéfalo presidía o lugar[12].

Pía de tres cabezas con esvástica solar de San Andrés de Teixido

Outra efixie do deus dos camiños é o Bifaz (dúas caras) de Amorín(Tomiño), na casa onde se atopaba poñíanlle unha vela coma se fora un santo, segundo Calo Lourido trátase dunha herma[13],   pero o que nos chama poderosamente a atención é a Pedra de tres cabezas con esvástica solar na base de San Andrés de Teixido, dos séculos III ao VI, segundo López Loureiro[14]parece claramente unha pía ritual.  Xa Fraguas Fraguas suxire que: Podería ser o punto de partida para novas investigacións sobre o culto ó sol, que no mesmo lugar foi cristianizado moi axiña, antigüidade que apoia o culto a San Andrés e as crenzas tan relacionadas co culto ós mortos.
Non cabe dúbida que os ritos en San Andrés de Teixido son reflexo dunha relixión prerromana anterior, pero hai máis:

Herba de Namorar en Teixido

O Ramo da Romaxe, o ramo que traen os romeiros ás súas casas logo de facer a “oferta” a algún dos santuarios populares de Galicia, para facer ver que cumpriron o voto feito. O ramo de San Andrés de Teixido era o máis sonado, estaba formado dunha vara larga de abeleira en cuio extremo superior ataban con varias cintas ornamentais ramas de toxo, colgando delas metálicas efixies e medallas do santo, e algunhas roscas e rosquillas de pan[15]. Alonso Romero fálanos dos  ramos compostos de ramas de abeleira ao que atan ramas de teixo, que tamén é coñecido por teixido (de aí o nome do lugar). Tamén adoitan xuntar ao ramo as herbas de namorar. Lévanos para colocalos nas portas das súas casas ou nas cabeceiras das camas coa fin de que os protexa das enfermidades e do mal en xeral. Dende os tempos da civilización céltica, a abeleira considerouse nas Illas Británicas coma árbore sagrada relacionada coa fertilidade. Aínda hoxe os labregos cren que facilita o amor e os partos[16].

O teixoé a árbore da morte por excelencia na Europa antiga, as súas vermellas bagas foron utilizadas polos guerreiros cántabros e galaicos para os seus suicidios colectivos en Cantabria e no Monte Medulio.

Sanandresiños

Os ritos no entorno do santuario de San Andrés de Teixido amoréanse, aló temos a Fonte do Santo (con tres canos) onde se realiza o rito de tirar o pan na fonte, rito condenado por San Martiño de Dumio no século VI, se o pan aboia o mal que temos que combater desaparecerá, se vai ao fondo mala cousa.

Á herba de namorar, ou herbas namoradeiras, a chamada caravel mariño atribúenlle propiedades para namorar á persoa desexada, ata o século XIX o seu efecto escandalizou ao Padre Sarmiento que fai unha crítica durísima das prácticas amorosas no mesmo santuario, tamén atópase nos arredores os xuncos de ben parir.

As ofrendas de todo tipo dentro do santuario son de bazar post-moderno, os peregrinos deixan ante o altar esmolas, algún exvoto de cera, que soe representar a parte do corpo que o Santo André curou, pero tamén ofrécense maquetas de barco, muletas, e ata cadaleitos, hai anos con bastante profusión ata que a falta de espazo freou a tradición, eran ofrecidos polos peregrinos que se libraran de enfermidades mortais.

As lendas das almas en pena, da Compaña (que non tiña nada de santa),  das caliveras, os ritos de tirar o pan na fonte, o ramo de San Andrés, a pía de tres cabezas e esvástica solar (s. VI?), …. son elementos que amosan uns ritos pagáns moi enraizados no entorno do santuario de San Andrés.

O símbolo; a Cruz de aspas. Cara finais da Idade Media, en Occidente, San André adopta coma símbolo a cruz de aspas, unha tradición popular que non se apoia en ningunha fonte escrita, a cruz de aspas é o símbolo esquematizado do sol, na nosa terra atopámolo nas estelas funerarias romanas de Vigo do s. IV , e tamén nas aras dedicadas aoDeus Lar do castro de Donón, Bero Breo, o noso deus dos camiños. O Castro de Donón no Monte do Facho, preto da parroquia canguesa de Hío, protexida polo santo André onde o día de San Roque celébrase a antiquísima Danza dos Peregrinos no entorno da igrexa de San Andrés  que loce na súa porta a cruz lobulada presente na plástica castrexa dos castros de Santa Trega e Cividade de Ancora (Viana do Castelo)[17]. O Monte Facho é o primeiro lugar de peregrinación da relixión pagá indíxena coñecido, aquí atópanse os derradeiros vestixios dunha relixión castrexa nos seus últimos días,  os devotos ao deus dos camiños Bero Breo, DEO LARI BERO BREO”, que André Pena Graña traduce coma: “Ao Deus Lar” DEO LARI, “ de Moi Alta” BERO , “Amurallada Cidade”, quizás etimoloxicamente “Alta-Ciudadela” BREO, apunta Pena Graña que no “Deus Lar”, o elemento determinante Lar refírese a un condutor e receptor dos mortos, un psychopompos coma o noso San Pedro pescador de almas, e que a amurallada cidade que lle sirve de epíteto representa o Paraíso coas súas dúas portas, afirma Pena Graña, con seguridade, o carácter especificamente celta de DONÓN> *Dŭbnōnem, outra forma de *Dŭbnōs, o Deus Celta dos mortos que recibiu culto, testemuñado con case unha cincuentena de aras, no Facho de Donón, enfronte das Illas Sies (Cies) = insulae Deorum de PLINIO (N. H. IV, 119) qevnnhsoide PTOLOMEO (2, 6, 63)[18].

Guerreiro de Meixedo (Portugal)

O innomeable Don, o Deus dos Camiños, o Deus dos Mortos é citado polos seus epítetos, os cualificativos que o enxalzan e que, coma logo cos santos, darán nome ao deus e aos heroes e xefes guerreiros destacados: BREO, BRENUS,BREOGÁN . Nas comarcas interiores galaicas este deus será coñecido coma BANDUA (segundo Abalat o que enlaza, o Atador) ou BRAN (o corvo).

 Ao Castro deDonón viñan de diferentes puntos da comarca, mercaban as aras votivas dun metro de altura nos canteiros locais, case todas levan a inscrición do deus dos mortos e a cruz de San Andrés (a cruz de aspas), a representación castrexa do Sol,  eran aras oferentes dos vivos que salvaran dunha morte segura dedicadas ao deus dos camiños Lar Bero Breo, estas aras farían a mesma función que os modernos cadaleitos de Santa Marta de Ribarteme (As Neves), o mesmo rito que se prohibiu en San Andrés de Hío, en San Andrés de Teixido…

Ara ao Deus Beo Breo. Donón

Eses devotos,  xa mortos, realizarían a peregrinación cara a Illa Marabillosa, a Illa da Eterna Xuventude, a morada de Don (de aí Donón, Doniños..?) o deus dos mortos na mitoloxía céltica, por iso vai de morto quen non vai de vivo, coma aínda fan no illote de Skellig fronte á costa de Munster (Irlanda), como no illote de Tévennec fonte a Pointe du Raz no finisterrae bretón, como crían os vellos pescadores que as almas dos que morren no mar ían ao illote de Onceta[19]

As almas dos mortos (a Compaña, moitos anos despois, no imaxinario popular) acompañadas e protexidas polo deus dos camiños e dos mortos chamado Breo, Breogán, Bran, Bandua, embarcarán  na barca (quizais de pedra tamén), a Barca de Caronte na mitoloxía grega, e emprenderán a viaxe ás Illas Marabillosas, a Illa da Eterna Xuventude, cara a morada de Don, o deus da morte.

Os ritos de Teixido amosan uns cultos ancestrais ao deus dos camiños, o deus dos mortos, a pía oferente de tres cabezas que semella ser do século III ao VI, mostra un culto antiquísimo, cristianizado lixeiramente, sen moita convicción, polos diferentes protagonistas da nova relixión, e quen sabe?, é posible que os seguidores de Prisciliano, tan dados a asimilar a cultura pagá sen apenas modificar os ritos, foran os primeiros encargados da cristianización destes.  

A San Andrés de  Teixido van os vivos acompañando aos mortos, os mortos sen compañía, reencarnados en animais reptantes, ninguén se ceiba da viaxe ao Alén, ningún galeg@ deixa de gozar desa fermosa paixase, ninguén faltará á tradición;

A San Andrés de Teixido vai de morto o que non vai de vivo.

Post Data:

Non esquezan de mercar os Sanandresiños, para protexerse do que poida pasar.
Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

OTERO PEDRAYO, R. Pelerinaxes I (Itinerario d´Ourense ao San Andrés de Teixido), Editorial Nós. A Cruña, 1929.

ALONSO ROMERO, F. Santos e barcos de pedra. Edicións Xerais, Vigo, 1991

GARCÍA TATO, I. Las encomiendas gallegas de la Orden de San Juan de Jerusalén, Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento. Santiago de Compostela, 2004.

PENA GRAÑA, A. San Andrés De Teixido, La Casa De Don Y El Santo Grial. Cristianismo Celta y paganismo residual en la Gallaecia Bajo Imperial II Parte.http://www.celtiberia.net/articulo.asp?id=1734

CALO LOURIDO, Fco. A Plástica da Cultura Castrexa Galego-Portuguesa, TomosI e I I. Fundación Barrié de la Maza. Pontevedra 1992.
GARCÍA FERNANDEZ-ABALAT, B. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós o Castro, Sada, 1990.

TABOADA CHIVITE, La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975.